"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 11

MƏDƏD ÇOBANOV

XI FƏSİL

ANTROPONİMLƏRİN QURULUŞU

Antroponimlərin quruluşu məsələsinin təhlilinə keç­məz­­dən əvvəl söz və antroponim anlayışını müəyyən­ləş­dir­mək vacibdir. Söz leksik, antroponim isə ant­ro­ponimik vahiddir. Söz və antroponim dilçiliyin ayrı-ayrı sahələrinin tədqiqat obyekti olsa da, onları bir-birindən təcrid etmək və ayrılıqda öyrənmək olmaz. Çünki onların hər ikisi dil vahidi olmaq etibarilə biri digərini tamamlayır, biri di­gə­ri­nin yaranması üçün əsas təşkil edir. Deməli, söz xüsusi ad­la­rın, o cümlədən də, antropo­nimlərin yaranması üçün mad­di bazadır. Bu baza olmadan dilin onomastik layını təsəvvür etmək olmaz. Başqa sözlə desək, ümum­işlək xa­rakterə malik olan istər sadə kök sözlər (ay, gül, xan, lalə, könül), istər düzəltmə kök sözlər (dəmir-çi, ov-çu, bal-lı, gül-lü) və istərsə də mürəkkəb kök sözlər (gül­çiçək, La­lələr, abhəyat, meyvəgül) öz tərkib hissələrinə ayrıl­madan konversiya yolu ilə, bütövlükdə, xüsusi ada - antroponimə çevrilir və hər biri bir şəxs adı yerində işlə­dilir. Yuxarıda qeyd olunan sözlər əsasında düzələn Ay, Gül, Xan, Lalə, Könül; Dəmirçi, Ovçu, Ballı, Güllü, Gü­lçiçək, Laləzər, Abhəyat, Meyvəgül və s. antroponimlər də bu qəbildəndir.
Yuxarıdakı nümunələrdən göründüyü kimi, ümumişlək sözlərin hamısının əsasında düzələn antroponimlər sadə­dir, birüzvlüdür. Çünki onların əsasında duran ümumişlək düzəltmə sözlərinin hamısının tərkib hissələri olan kök və şəkilçilər, mürəkkəb sözlərin komponentləri bir-birindən təcrid edilmiş halda ayrılıqda yox, bütövlükdə konver­si­yaya uğramışdır. Əgər düzəltmə və mürəıkkəb kök söz­lərin tərkib hissələri ayrılıqda konversiyaya uğraya bil­səydi, əlbəttə, onda düzəltmə antroponimlərin varlığın­dan da danışmaq olardı. Təəssüf ki, dilin daxili inkişaf qanun­ları belə bir hadisənin baş verməsinə heç cür imkan verə bilmir. Dilin daxili qanunauyğunluğuna görə, “ovçu” sö­zü­nün tərkib hissələri olan ov və -çu heç vaxt ayrılıqda konversiyaya uğramaq, yəni onomistik (antropo­nimik) va­hidə keçmək imkanına malik deyildir. Çünki onlardan ov ümumişlək söz olsa da, -çu dildə ayrılıqda işlədilmə­yən, heç bir məna və məzmun kəsb edə bilməyən leksik şə­kil­çidir. Ayrı-ayrı sözlərin konversiyaya uğramaq im­kan­ları olsa da, şəkilçilər belə imkanlardan məhrumdur. Bu da dü­zəltmə antroponimlərin varlığından danışmağa hec cür əsas vermir.
Yuxarıdakı nümunələrdən göründüyü kimi, həm sadə, həm düzəltmə, həm də mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimlər yalnız bir antroponimik vahiddən (şəxs adından) ibarət olub, sadə antroponimlər hesab olu­nur. Sadə antroponimlər isə onun əsasında duran ümum­işlək sözlərin quruluşundan (sadə, düzəltmə, mürəkkəb) asılı olmadan birüzvlü antroponim ayrılıqda öz quruluşu etibarilə adlıq cümləni xatırladır. Adlıq cümlə­lərdə müx­təlif şəxslərin, əşyaların, hadisə və proseslərin adı çəkilib, onlar haqqında müəyyən məlumat verilmədiyi kimi, nitq prosesində də ayrı-ayrı şəxslərin adı çəkilir, lakin onlar haqqında adi məlumat belə söylənilmir. Bu xüsusiyyət də antroponimi adlıq cümləyə yaxınlaşdırır. Cümlənin düzəlt­mə növü olmadığı kimi, antro­ponimlərin də düzəltmə nö­vünün varlığından söhbət açmaq ol­maz. Bu mənada, cüm­lə quruluşca sadə və mürəkkəb olduğu kimi, antro­po­nimlər də sadə və mürəkkəb olur.
Deməli, antroponimlərin quruluşu ilə antroponimlərin əsa­sını təşkil edən ümumişlək sözlərin quruluşu ayrı-ayrı anlayış­lardır. Onları bir-birilə qarışdırmaq olmaz. Çünki onlar dilçi­liyin müxtəlif şöbələrinin tədqiqat obyektidir. Nəhayət, belə nəticə­yə gəlmək olur ki, antroponimlər quruluşca sadə və mürəkkəb antroponimlərin əsasında du­ran ümumişlək sözlər isə quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb kök sözlərdən ibarət olur.
Deməli, Azərbaycan antroponimləri quruluş etibarilə iki qrupa bölünür: sadə antroponimlər, mürəkkəb antro­ponimlər.
Sadə antroponimlər. Sadə antroponimlər yalnız bir­üzvlü, yxud bir antroponimik vahiddən ibarət olur. Mə­sələn, Araz, Vaqif, Vüqar, Lalə, Şəfəq və s.
Azərbaycan antroponimiyasına daxil olan sadə adların əsası məna, məzmun və ahəngdarlığı etibarilə rəngarəng ümumişlək sözlərdən ibarət olduğu kiıni, onlar quruluş cəhətdən də müxtəlifdir. Müəllifin öhdəsində olan və şəxsən hazırladığı kartotekada on minə yaxın, o cümlədən, 4345 kişi, 5485 qadın adı və 150-yə yaxın müştərək ad daxil edilmişdir. Kişi adlarından 1708-i sadə, 1089-u dü­zəltmə və 1478-i mürəkkəb kök sözlər əsasında: qadın ad­larının isə 1524-ü sadə, 1046-sı düzəltmə və 2915-i mü­rəkkəb kök sözlər əsasında düzəlmişdir.
Azərbaycan antroponimiyasına daxil olan adların əsası quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb köklərdən ibarət olur.
Sadə kök əsasında düzələn antroponimlər. Sadə adlar yalnız bir kök sözdən ibarət olur. Bu qrup adların əksə­riy­yəti, əsasən, leksik yolla ümumişlək Azərbaycan sözləri əsasında formalaşır. Başqa sözlə desək, ümumi isimlərin xüsusi isimlərə keçməsi yolu ilə çoxlu miqdarda adlar əmələ gəlir. O cümlədən, heyvan adlarından Aslan, Cey­ran, Maral; quş adlarından Tutu, Laçın, Göyərçin, Sona, bitki adlarından Çiçək, Badam, Nərgiz, Bənövşə; cansız əşya adlarından Almaz, Dəmir, Polad, Brilyant, Ayna kimi onlarla adlar yaranmış və dilimizin antroponimiyasına da­xil olmuşdur.
Sifətlərin substantivləşməsi nəticəsində də onlardan isimlər törəyir və onlar öz təsirini elə güclü şəkildə gös­tərir ki, onun isim kimi təsəvvür edilməsi daha da möh­kəmlənir və isimlik məfhumuna çevrilərək antroponim­lərin yaranmasına səbəb olur. Dilimizdəki Qəhrəman, Qo­ca, Gözəl, Yaxşı, Göyçək və Qəşəng kimi şəxs adları bu qəbildəndir.
Sadə adlar bir, iki və bəzən də üçhecalı səs tərkibinə malik olurlar.
Birhecalı adlar Azərbaycan antroponimiyasında az iş­lə­nir. Məsələn, Ay, Qoç, Zal, Gül, Xan.
İkihecali kök sözlər əsasında formalaşan həm kişi, həm də qadın adları Azərbaycan antroponimiyasında geniş yayılmışdır.
Kişi adları: Abid, Aqil, Adil, Azər, Ayaz, Akif, Afət, Araz, Arif, Aslan, Vüqar, Qabil, Qəşəm, Qoşqar, Əvəz, Za­bit, Zirvə, Sabir və s.
Qadın adları: Adəm, Afaq, Bahar, Vəfa, Qəmər, Qön-çə, Dilbər, Ziba, Zümrüd, Yavər, Könül, Lalə və s.
Üçhecalı kök sözlər əsasında formalaşan antroponimlər arasında qadın adları kişi adlarına nisbətən çoxluq təşkil edir.
Kişi adları: Ədalət, Əzəmət, İkamət, Fəzahir və s.
Qadın adları: Qənirə, Qərənfil, Qiymət, Qiyafət, Dila-rə, Əntiqə, İztirab, Məhbubə, Mülayim, Nəhayət, /Pakizər, Rəfiqə, Südabə, Tamaşa, Təranə və s.
Dilimizdəki bəzi bir və ikihecalı ümumi sözlər çəxs adına çevrilərkən, antroponimiyanın daxili tələb və qanun-larına tabe olaraq iki və üçhecalı sözlərə keçirlər. Məsələn, dilimizdəki birhecalı nəsr və hökm sözləri xüsusi adlara çevrilərkən ikihecalı şəkildə işlənir: Nəsir, Hoküm(ə).
Düzəltmə kök sözlər əsasında düzələn antroponimlər. Azərbaycan antroponimiyasında geniş şəkildə yayılmış bu qrup şəxs adları, əsas etibarilə, ümumişlək düzəltmə kök sözlər əsasında formalaşır. Başqa sözlə desək, antropo­nimlərin yaranmasında morfoloji prosesin mahiy­yəti on­dan ibarətdir ki, burada, birinci növbədə, köklərə şəkilçilər artırmaqla yeni düzəltmə söz kökləri əmələ gəlir və həmin düzəltmə kök sözlər antroponimin düzəlməsi üçün əsas olur. Məsələn, vəfa+lı-Vəfalı, baha+lı-Bahalı, tel+li-Telli, səfa+lı-Səfalı və s.
Düzəltmə kök sözlər əsasında antroponimlərin yaran­ması da uzun bir tarixə malikdir. Öz tarixi etibarilə mor­foloji yolla yeni antroponimlərin yaranması sintaktik yolla yeni antroponim yaradıcılığının müəyyən bir mərhə­ləsini təşkil etmişdir. Başqa sözlə desək, morfoloji yolla antro­ponim yaradılması prosesi sintaktik yolla antroponim ya­ra­dıcılığı prosesindən yaranmış­dır.
“Dilimizin qədim dövrlərində uzun zaman sadə söz­lərdən mürəkkəb sözlər düzəlməsi prosesi mühüm yerlər­dən birini turmuşdur. Sonralar mürəkkəb sözün tərkibində olan bir sözün (mürəkkəb sözün komponent­lərindən biri­nin -M.Ç.) şəkilçiyə çevrilməsi yolu ilə mor­foloji proses meydana gəlmişdir”.
Bu müddəanı ey­nilə antroponimlərin yaranmasına da şamil etmək olar.
Azərbaycan antroponimiyasında morfoloji yolla şəxs adlarının yaranması çox zəngin sxematik və formal xüsu­siyyətlərə malikdir. Morfoloji yolla antroponim yaradı­cı­lığı prosesində iştirak edən şəkilçilərin ümumi cəhətlərini nəzərə alaraq, onları iki qrupa bölmək olar: leksik şəkil­çilər, qrammatik şəkilçilər.
Leksik şəkilçilər müəyyən məfhumun adını bildirən yeni leksik vahidlər yaradır ki, həmin vahidlərin müəyyən hissəsi də dilimizdə antroponim düzəldilməsi üçün əsas təşkil edir. Belə şəxs adları dilimizdə geniş yayılmışdir,
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində antroponim düzəl­dilməsində iştirak edən bütün leksik şəkilçilərin səciyyəvi xüsusiy­yətlərini nəzərə alaraq, onları nitq hissələri üzrə belə qruplaşdırmaq olar: isimlərdən isim düzəldənlər: sifətdən isim düzəldənlər, saydan isim düzəldənlər, feildən isim düzəldənlər, zərfdən isim düzəldənlər.
İsimdən isim düzəldən şəkilçilər vasitəsilə əmələ gələn düzəltmə söz köklərinin tərkibində işlənən şəkilçilərin mənşəyinə görə morfoloji yolla formalaşan antroponimləri iki qrupa bölmək olar:
Azərbaycan dilinin leksik şəkilçilərilə düzələn sözlər əsasında formalaşan antroponimlər:
-lıq, -lik. Bu şəkilçilər vasitəsilə mənəvi keyfiyyətləri özündə əks etdirən sözlər əsasında antroponimlər düzəlir: Şadlıq, Şənlik və s.
-cı, -ci, -cu. Bu şəkilçilərin söz kökünə birləşməsilə müəyyən peşə sahibini bildirən sözlər əsasinda antro­ponimlər düzəlir: Daşçı, Dəmirçi, Elçi, Yolçu, Ovçu və s.
-lı, -li, -lu, -lü. Bu şəkilçilər vasitəsilə əşyanın möv-cudluğunu, müəyyən şəxsiyyətə mənsubiyyətini, hə­qiqi mənasından çox məcazi məna bildirən atributiv isim­lər əsasında antroponimlər formalaşır.
Kişi adları: Aynalı, Vəfalı, Binəli. Beznəli, Zərbəli, Pəncəli, Ugurlu, Görklü və s.


Qadın adları: Ağıllı, Ballı, Vəfalı, Nazlı, Dilli, Ətirli, Pullu, Toylu, Güllü və s.
-ça, -ca, -cə. Bu şəkilçilər vasitəsilə dilimizdə əşyanın kiçildiyi və ya keyfiyyətinin azaldığını bildirən sözlər dü­zəlir ki, həmin sözlər də bir sıra antroponimlərin formalaş­ması üçün əsas olur: Bağça, Bağçalı, Balaca, Qaraca, Ağ­ca və s.
-daş. Dilimizdə bu şəkilçi vasitəsilə şəriklik bildirən substantiv isimlər əsasında da antroponimlər düzəlir: El­daş, Yoldaş, Qardaş və s.
-lar, -lər. Cəmlik bildirən bu şəkilçilər vasitəsilə dü­zələn sözlər əsa­sın­da da dilimizdə bir sıra antroponimlər ya­ranmışdır: Ağa­lar, Aylar, Bəylər, Dağlar, Ellər, Göylər, Xanlar, Qızlar, Güllər, Tellər və s.
-mar. Bu şəkilçi vasitəsilə düzələn sözlər əsasında dili­mizdə müəyyən antroponimlər düzəlir.Elmar, Yelmar, Şah­mar, Yalmar, İlmar Zilmar və s.
-ət. Bu şəkilçi vasitəsilə də dilimizdə kök sözlərdən bir sıra antroponimlər düzəlir: Bəsirət, Vəzirət, Zakirət, Mər­danət, Xəyalət, Səbahət və s.
-ı, -i, -ü şəkilçilərinin söz kökünə birləşməsi nəticə­sin­də oxşarlıq, bənzətmə keyfiyyətlərini ifadə edən sözlər əsa­sında bir qrup antroponimlər yaranır: Dostu, Xurmayı, Nəsimi, Nizami, Niyazi, Səbri, Xaqani, Şövqi, Gülü və s.
-ə. Müasir Azərbaycan dilində qeyri-məhsuldar olan bu şəkilçidən antroponim yaradılmasında geniş şəkildə istifa­də olunur. Azadə, Nailə, Nazilə, Pakizə və s.
-man, (-mand) şəkilçisi vasitəsilə üstünlük keyfiyyətinə malik olan sözlər əsasında antroponim düzəlir: Arzuman, Elman, Əhliman, Mehman, Arzumand və s.
-um, -üm. Bu şəkilçilər vasitəsilə də mənsubiyyət bil­di-rən sözlər əsasında antroponimlər düzəlir: Bəyim, Gü­lüm və s.
-çın, -çin. Səbəb, aidlik və tamamlıq məzmununu ifadə edən “-üçün” qoşmasının şəkilçiləşməsindən törəyən -çin şə­kilçisinin söz kökünə birləşməsi ilə yaranan sözlər əsa­sında antroponim düzəlir: Ayçın, Yalçın, Elçin, İlçin, Gül­çin, Göyçin və s.
-ıx. Dilimizdə az məhsuldar olan bu şəkilçi vasitəsilə düzələn isim əsasında antroponim yaranır: Telıx, Qırlıx və s.
-xı, -xu. Ədəbi dilimiz üçün səciyyəvi olmayan bu şə­kil­çilərin müəyyən isimlərin sonuna birləşməsi yolu ilə dü­zələn sözlər əsasında bir sıra antroponimlər yaranır: Balxı, Lalxı, Gülxu və s.
-ə, -ş. Bu şəkilçi vasitəsilə düzələn isimlər əsasında da antroponimlər yaranır: Günəş, Nənəş və s.
-n şəkilçisinin söz kökünə birləşməsilə düzələn söz əsasında geniş yayılmış bir antroponim yaranır: Leylan, Seylan və s.
-lət//pət. Bu şəkilçi vasitəsilə dilimizdə düzəltmə kök əsasında antroponim yaranır: Zəkalət, Ziyalət, Zəkarət, Zi­yarət və s.
-sı. Bu şəkilçi vasitəsilə keçmişdə titul bildirən ağa sözündən antroponim düzəlir: Ağası və s.
-süm şəkilçisi vasitəsilə gül sözündən antroponim dü­zəlir: Gülsüm və s.
-gur. Bu şəkilçi dilimizdə bir sıra şəxs adlarına qo­şu­laraq morfoloji yolla yeni antroponimlər düzəldir: Bəh­ram­gur, Butagur, Zamangur və s.
Ərəb və fars dillərindən keçən şəkilçilər vasitəsilə düzələn sözlər əsasında formalaşan antroponimlər. Mə-lumdur ki, tarixən ərəb və fars dillərindən ədəbi dilimizin lüğət tərkibinə bir çox sözlər keçmişdir. Həmin sözlərin əksəriyyəti dilimizin qrammatik quruluşu və əsas lüğət fondunun möhkəm müqaviməti, kəskin mübarizəsi nəti­cəsində dilimizin qrammatik quruluşu və əsas lüğət fon­dunun möhkəm müqaviməti, kəskin mübarizəsi nəticə­sin­də dilimizin lüğət tərkibindən çıxarılmışdır. Keçmə sözlə­rin bir qismi isə xalqımız arasında geniş yayıl­mış və bir ne­çə əsrdən sonra Azərbaycan dilində vətəndaşlıq hü-ququ qazanmışdır. Dilimizin lüğət tərkibində keçmə sözlərlə yanaşı, bir neçə ərəb və fars mənşəli şəkilçilər də qalmış və hazırda dilimizdə işlənilməkdədir. Keçmə şəkilçilərin köməyilə dilimizdə formalaşmış düzəltmə kök sözlər oldu­ğu kimi, həmin sözlərin əsasında təşəkkül tapan antropo­nim­lər də vardır.
-gər, -gir. Dilimizə fars dilindən keçən bu şəkilçi bir sıra alınma sözlərə qoşularaq atributiv isimlər əmələ gətirir ki, öz növbəsində həmin isimlər əsasında da antroponimlər formalaşır: Zərgər, Sevdəgər, Cahangir və s.
-baz. Dilimizə fars dilindən keçən bu şəkilçi bəzən mənfi səciyyəli atributiv isimlər əmələ gətirir və hə­min isim antroponim üçün əsas olur: Şahbaz və s.
-dan. Dilimizə fars dilindən keçən bu şəkilçi bir sıra substantiv isimlər düzəldir ki, həmin isimlər də bir növ an-troponimin əsasını təşkil edir: Aydan, Güldan, Şamdan və s.
-dar//-dər. Fars dilində daşten məsdəri olub, dilimizdə şəkilçi kimi işlədilir və substantiv isimlər düzəldilir ki, hə­min isimlər əsasında da Azərbaycan dilində antro­po­nimlər formalaşır. Bəhməndar, Eldar, Yoldar, Ka­mandar, Meh­mandar, Cahandar, Dildar, Səməndər və s.
-üstan. Fars dilində setədən (tutmaq, almaq) məsdəri olub, dilimizdə şəkilçi kimi işlədilir və substantiv isimlər əmələ gətirir. Bu şəkilçi dilimizin daxili inkişaf qanunla­rına uyğun olaraq samitlə bitən sözlərə artırılarkən yerinə görə ı, i, u, ü saitindən birini qəbul edir. Bu xüsusiyyət antroponimlərin formalaşmasında da özünü göstərir: Gü­lüs­tan, Gürcüstan, Dağistan və s,
-gah, -xah. Ədəbi dilimizə fars dilindən keçən bu şə­kilçilər vasitəsilə dilimizdə yaranan sözlər əsasında ant­roponimlər düzəlir: Seygah, Ümidgah, Azadxah və s.
Fars dilindən alınmış nakam (na ön şəkilçisi, kam sö-zün kökü) sözü də dilimizdə antroponim kimi işlənir: Na­kam və s.
-iyyə, -iyyət. Ədəbi dilimizə ərəb dilindən keşmiş bu şəkilçi vasitəsilə yaranan sözlər əsasında da antroponim düzəlir: Ülviyyə, Ülviyyət və s.
Sifətdən isim düzəldən şəkilçilərin vasitəsilə düzələn söz kökləri əsasında da antroponimlər əmələ gəlir.
-ca, -cə. Balaca, Qaraca, Sarıca, Ağca, Göycə, Gözəlcə və s.
-ş şəkilçisi ilə Qaraş, Qumaş və s. adlar düzəlmişdir.
-üş. Dilimizdə saydan isim düzəldən şəkilçilər vasi­təsilə düzələn söz kökləri əsasında da antroponimlər əmələ gəlir, lakin bu qrup antroponimlərə dilimizdə çox az təsa­düf olunur: Göyüş, Görüş, Gülüş və s.
-cə: Bircə, Təkcə; Bircə və Təkcə antroponimi gül, naz, nur, yar isimləri ilə birləşərək sintaktik yolla əlaqəyə girərək yeni antroponimlər də əmələ gətirir: Bircəgül, Bir­cənur, Bircəyar; Təkcəgül, Təkcənaz, Təkcənur, Təkcə­yar. Belə adlar, əsasən, ailədə tək olan qızlara verilir.
-lar: Qırxlar.
Müasir Azərbaycan dilində feildən isim düzəldən
vasitəsilə düzələn sözlər əsasında formalaşan antro-ponimlər də geniş yayılmışdır.
-qın, -ğun, -gün: Daşqın, Vurğun, Çoşğun, Ötgün,
Küsgün, Gürgün və s.
-ış, -üş: Baxış, Dönüş, Gülüş, Görüş,
-ar, -ər: Yanar, Yaşar, Yetər, Gülər, Sevər, Ülkər.
-il: Sevil.
-inc: Sevinc.
-da. Sevda.
-ən. Küsən.
-əş. Biləş (kişi adı).
-maz, -məz: Qorxmaz, Dönməz, Solmaz, Sönməz.
-man: Qılman.
-muş: Durmuş, Durmuşxan və s.
-sun, -sün: Dursun, Gülsün və s.
-ki+li: Sevgili.
Azərbaycan antroponimiyasında zərfdən isim düzəldən şəkilçilər vasitəsilə düzələn sözlər əsasında formalaşan şəxs adlarına nadir halda təsadüf olunur.
-in: İlkin. Mürəkkəb kök sözlər əsasında formalaşan antroponimlər. Azərbaycan antroponimiyasına daxil olan şəxs adlarının təxminən 50 %-ə qədərini mürəkkəb kök sözlər əsasında formalaşan antroponimlər təşkil edir.
Qeyd etdiyimiz kimi, dilimizdə antroponimlərin for-ma­laşması çox zəngin və rəngarəng xüsusiyyətlərə malik-dir. Bu xüsusiyyətlərin bir qismi mürəkkəb antropo­nimlə-rin formalaşmasında parlaq şəkildə nəzərə çarpır. Dilimiz-də bir qrup elə sözlər vardır ki, onların hər biri onlarla mü-rəkkəb kişi və ya qadın adlarının düzəlməsi üçün əsas təş-kil edir. Məsələn, dilimizdə “gül” sözünün köməyi ilə 308, “nur” sözünün köməyilə 257, “zər” sözünün kö­məyilə 204, “naz” sözünün köməyilə 187, “nar” sözünün kömə-yilə 132, “xan” sözünün köməyilə 88, “xanım” sözünün köməyilə 81, “bəy” sözünün köməyilə 58, “şah” sözünün köməyi ilə 53, “ağa” sözünün köməyi ilə 67, “el” sözünün köməyilə 33, “yar” sözünün köməyilə 28, “can” sözünün köməyilə 11 antroponim düzəldilmişdir. Belə söz­ləri dil­­çilikdə antroponimtörədici sözlər adlandırmalı olduq.

Mürəkkəb kök sözlər əsasında yaranan adlar sintaktik yol­la adlardan düzələn antroponimlərdir. Belə antropo-nim­lər iki və daha artıq sadə kök sözün və ya digər mor­femin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Mürəkkəb kök sözlərdə olduğu kimi sözlər əsasında formalaşan antroponimlərdə də vurğu və mürəkkəb kök sözün tərkibində iştirak edən qrammatik ünsürlərin tama­milə daşlaşması əsas amildir.
Ümumi xarakter və çox incə xüsusiyyətə malik olan vurğu mürəkkəb söz əmələ gələrkən birinci sözdə düşür və həmin söz ikinci sözün vurğusunun təsiri altına düşür. Məsələn, Abbasqulu, Ağamərdan, Balakişi, Gülməmməd, Güloğlan; Qaragilə, Dəryanur, Dünyaxanım, Əslizər, Gül­­naz, Gülbahar, Xoşqədəm və s .
Başqa sözlə desək, mürəkkəb kök söz əsasında düzə-lən antroponimin birinci komponenti samitlə bitib, ikinci
komponenti saitlə başladıqda (Abbasəli, Əmiraslan, Nə­zərəli, Xanımana), birinci komponenti samitlə bitib, ikinci komponenti samitlə başladıqda (Alməmməd, As­lan­paşa, Ərəbxan, Məmmədyar, Azadgül, Aybəniz, Aypara, Bilnaz, Qaytanzər, Dürsədəf, Gülnaz, Gülsabah, Gülsəfa), birinci komponenti saitlə bitib, ikinci kom­ponenti samitlə baş­ladıqda (Babayar, Əlibala, Əliqulu, Hacıbaba, Ayna­gül, Binəzir, Busənur, Vəfanur, Əsməgül, Laləzər), birinci kom­ponenti öz vurğusunu daha tez itirir. Əgər mürəkkəb antroponimin birinci komponenti saitlə bitib, ikinci kom­ponenti də saitlə başlayırsa, bu hadisə nisbətən gec başla­yır və çox zaman birinci komponentin son saiti düşür: Ağə­li, Butəli, Əlağa, Əlisə, Əlikram, Mirzağa, Mirzəli və s. Bəzən isə, belə hallarda mürəkkəb kök ona əsasən dü­zə­lən antroponimin komponentləri arasında müvafiq samit ar­tırılır. Məsələn, Atamoğlan və s.
Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimlərin bir qismi predikativ söz birləşmələrinin leksikləşməsi yolu ilə düzəlir. Məsələn: Allahverdi, Qızbəsdi, Qızyetər, Gül­qayıt, Nazqayıt, Nazbəsti, Tanrıverdi və s.
Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimlərin bir qrupu tabesizlik və tabelilik əlaqəsi əsasında düzəlir:
a) Tabesizlik əlaqəsi əsasında düzələn antromonimlərin komponentləri müxtəlif mənalı və müxtəlif formalı isim-lərin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir: Əlikram, Kə-rəməli, Hacımurad, Şıxəli, Anaxanım, Bayraməli və s.
Bu qrup mürəkkəb antroponimlərin bəzisi isə eyni kök sözün təkrarı ilə əmələ gəlir: Naynay, Naznaz və s.
b) Tabelilik əlaqəsi əsasında düzələn antroponimlərin bir qrupu da birinci növ təyini söz birləşməsi əsasında formalaşır: Zərqələm, Gülpəri, Gülsəfa, Nazgül və s.
Dilimizdəki mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn ant­roponimlərin bir qrupu ənənə yolu ilə əmələ gəlmişdir. Bu da, hər şeydən əvvəl, dini etiqad və mövhumi anla­yışlarla bağlı olmuşdur. Belə qrup mürəkkəb kök sözlər əsa­sında düzələn antroponimlər demək olar ki, islam dini­nə xidmət edən xalqların hamısında bir xarakterə malikdir. Məsələn, Əliməmməd, Əlimurad, Əlihəsən, Se­yidəli, Mə­həm­mədəli və s.
“Ənənə nəticəsində əmələ gələn mürəkkəb sözlər şəxs adlarını ifadə etmək üçün işlədilir. Müasir dilimizdə Allah, Məhəmməd, Əli və s. bu kimi sözlər başqa sözlərlə birlə­şərək müxtəlif kombinasiyalarda düzəlmiş xeyli mürəkkəb xüsusi isimlər vardır. Məsələn: Allahqulu, Allahverdi, Ruhulla, Həbibulla, Məmmədrəsul, Məm­mədəli, Məmməd­qulu…”
Dilimizdə imam, yar, tanrı sözlərinin başqa sözlərlə birləşməsi nəticəsində də ənənəyə görə, mürəkkəb kök sözlər əsasında yaranan antroponimlər düzəlir: İmamverdi, İmamhüseyn, İmaməli, Allahyar, İmamyar, Tanrıverdi, Tanrıqulu və s.
Antroponimik prosesin qədim növlərindən olan bu qayda müasir ədəbi dilimizdə adyaratmanın inkişafında da mühüm rol oynayır. Sintaktik yolla adyaratma prosesinin tədqiq obyekti mürəkkəb kök sözlər əsasında formalaşan adlardır. Bu qrup adlar isə müxtəlif yollarla əmələ gəlir. Məlumdur ki, bir qism təyini söz birləşməsinin inkişafı mürəkkəb sözlüyə doğru gedir. Bu inkişaf dilimizin çox qədim dövrlərindən başlanmışdır. Müasir dilimizdə mü­rək­kəb isim, mürəkkəb sifət adlandırdığımız bir sıra söz­lər, şübhəsiz, təyini söz birləşmələrindən əmələ gəl­miş­dir. Bu gün mürəkkəb hesab olunan Şahsənəm, Mir­zağa, Ağa­bacı, Xanımana, Gülsənəm, Güləndam, Gül­çöh­rə, Qız­ba­cı, Ana­xanım, Böyükkişi, Xoşqədəm və s. şəxs adları bi­rinci növ təyini söz birləşmələrindən əmələ gəlmişdir.
Antroponimiyamızdakı Abbasqulu, Ağabəyi, Ağaqulu, Vəliqulu, Allahqulu, Əliqulu, Mehdiqulu, Qənbərqulu, Ya­radanqulu, Ağadostu, Meyvəgülü, Qönçəgülü, Sevgülü, Heyvagülü kimi adlar isə ikinci növ təyini söz birləşmələri əsasında formalaşmışdır. Belə adların komponentləri ya-naş­ma əlaqəsi ilə birləşir.
Azərbaycan antroponimiyasında mürəkkəb addüzəltmə formalarından biri də sadə cümlənin bir vurğu ilə işlədil­məsi nəticəsində düzələn sözlər əsasında şəxs adlarının formalaşmasıdır. Belə adlar da dilimizdə geniş yayıl­mış­dır: Allahverdi, Tanrıverdi, İmamverdi, Xudaverdi, Qar­yağdı, Gülbəsdi, Qızbəsdi və s. Bu qrup mürəkkəb kök söz­lər əsasında düzələn adların komponentləri isə uzlaşma əlaqəsi ilə bir-birinə birləşmişdir.
Dilimizdəki bəzi mürəkkəb kök sözlər əsasında dü­zələn antroponimlər isə idarə əlaqəsi ilə yaradılmışdır: Ayabənzər, Güləbənzər, Narsevər, Nursevər və s.
Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antropo­nim­lərdən bəhs edərkən, bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimlər kom­ponentlərinin ayrılıqda şəxs adı bildirib-bildirmə­mə­si­nə görə müxtəlif olur:
1. Azərbaycan antroponimiyasına daxil olan mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn adların müəyyən hissələrinin hər iki komponenti ayrılıqda şəxs adı bildirir: Abbasqulu, Abbasəli, Əbülqasım, Əbülhəsən, Əlisəfdər, Əlişərif, Ay­naxanım, Aləmgül, Əslibahar, İncixanım, Yavərgül, Gü­la­disə, Gülbahar, Gülbəsdi, Gülpüstə, Gültamam, Mey­və­gül, Pəricahan, Havaxanım, Gülbudaq, Gülbuta və s.
2. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn adların kom­ponentlərinin birincisi müstəqil şəxs adı bildirir: Ab­bas­can, Abdıcan, Azaddayı, Qədəmşah, Əzəlnur, Bikənur, Qəmərüz, Gülbirçək, Gülqayıt və s. Bu antro­ponimlərin komponentlərindən ikincisini təşkil edən can, dayı, şah, nur, üz, birçək və qayıt - ümumişlək sözlər olub, ayrılıqda şəxs adı yerində işlənə bilmir.
3. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn adların kom­ponentlərinin ikincisi müstəqil şəxs adı bildirir: Abutalıb, Balasultan, Elsevər, Abagül, Anaxanım, Bad­səfa, Ertəgül və s. Bu antroponimlərin kompo­nentlərindən ikincisi Ta­lıb, Sultan, Sevər, Gül, Xanım, Səfa ayrılıqda şəxs adı bildirdiyi halda, birincisi abu, bala, el, aba, ana, bad, ertə sözləri isə heç bir şəxs adı bildirmir.
4. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antropo­nim­lərin komponentlərinin hər ikisi ayrılıqda şəxs adı bildir­mir: Ağamalı, Ağayar, Ağakişi, Atakişi, Balabəy, Bö­yük­ağa, Böyükkişi, Elkeçər, Ağnaz, Balaqız, Bilzər, Bilnaz, Doğrunaz, Dürtəkin və s.
5. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antro­po­nimlərin komponentləri arasında müəyyən morfem artırı­lır. Bu zaman morfemlərdə biri müstəqil şəxs adı bildirdiyi halda, digəri ümumişlək sözdən ibarət olur: Bağdagül və s.
6. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin komponentləri ayrı-ayrı ümumi sözlərdən ibarət olur və onların arasına müəyyən morfem artırılır: Bağdasar.
7. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponim şəxs adı və “tək” sözü ilə -in morfeminin birləşməsindən əmələ gəlir. Məsələn, Aytəkin, Gültəkin, Dürtəkin və s. Bu mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimlərin ilk komponentlərinin mənası aydındır, ikinci komponentin “tək” sözü isə “bənzər, soy” mənalarını bildirir: Ayrəkin - Ayabənzər və yaxud Aysoylu, Gültəkin - Güləbənzər və yaxud Gülsoylu. Dürtəkin - Dürrəbənzər və ya Dürrsoylu və s. Erkən orta əsrlərin yazılı mənbələrində qeyd olun­duğu kimi, türkdilli xalqlar, o cümlədən, oğuzlar adlarda taq (tək) sözündən istifadə etmişlər. Məsələn, Davtək (VII əsrdə yaşamış Azərbaycan sənətkarı, şair). Bu antro­po­­ni­min mənası dağtək, dağsoylu, dağcinsli, dağa­bənzər de­mək­­­dir.

Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, mürəkkəb kök söz­lər əsasında düzələn adların komponentlərinin yerini və ya­xud mövqeyini aşağıdakı düsturlar üzrə müəyyən­ləş­dir­mək olar.

1) A = B + B
2) A = B + D
3)A = D + Q
4)A = D + D
5) A = D+J+B
6) A = D + J +D

Burada A - mürəkkəb antroponim, B - mürəkkəb ant­roponimin tərkibindəki müstəqil şəxs adı, V - mü­rəkkəb antroponimin birinci komponenti, Q - mürəkkəb ant­ro­ponimin ikinci komponenti, D - mürəkkəb antro­ponim tər­kibindəki ümumişlək söz, Y - mürəkkəb antro­ponim ara­sında morfem.
Mürəkkəb sözlər əsasında düzələn antroponimlər qu­ruluş etibarilə iki cür olur: sadə kök sözlər əsasında for­maşanlar, sadə və mürəkkəb kök sözlər əsasında for­ma­laşanlar.
1. Sadə kök sözlər əsasında formalaşan antro­ponimlər nitq hissələrinə münasibətinə görə müxtəlif olur:
İsimlə ismin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında formalaşan antroponimlər: Hüseynqulu, Güləh­məd, Ab­basqulu, Dostəli, Əbdüləli, Əliyusif, İbrahimxəlil, Gül­məmməd, Aybəniz, Aygül, Aynur, Mayagül, Nargül və s.
İsimlə sifətin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında formalaşan antroponimlər: Ağaşirin, Dilşən, Dilişirin, Dilxoş, Elşad, Əbdülvəfa, Nurvəfa və s.
İsimlə feilin birləşməsindən düzələn mürəkkəb kök sözlər əsasında formalaşan antroponimlər iki qrupa bölü­nür:
İsimlə feilin birləşməsindən düzələn mürəkkəb kök sözlər əsasında formalaşan antroponimlər: Qızqayıt, Gül­qayıt, Nazqayıt, Tezqayıt və s.
İsimlə zaman şəkilçisi qəbul etmiş feilin birləş­məsin­dən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antro­ponimlər: Ağaverdi, Allahverdi, Bəygəldi, Qaryağdı, İmam­verdi, Ocaqverdi, Tanrıverdi, Pirverdi, Xudaverdi, Haq­verdi, Şahverdi; Qızyetər, Elsevər, Gülaçar, Dilaçar və s.
Sifətlə ismin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında formalaşan antroponimlər: Alyar, Almədəd, Balabəy; Al­yanaq, Qaraqız, Qaragilə, Sarıgül, Təzəgül, Təzənur və s.
İsimlə əvəzliyin birləşməsindən düzələn mürəkkəb söz­lər əsasında formalaşan antroponimlər: Allahmən, Elbu, Əli­man, Gülniyə, Gülsən və s.
İsimlə zərfin birləşməsindən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antroponimlər: Yüzbəy, Minbəy, Bir­danə, Birgül, Bircə, Bircəbacı, Bircəgül, Bircənaz, Bir­cə­nur, Minbala, Minnaz, Minyaşar, Mingül, Minnar, Min­nur, Minzər və s.
Feillə ismin birləşməsindən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antroponimlər: Durbala, Dursunəli, Sevdimalı; Bilzər, Bilnaz, Bilnar, Bilnur və s.
Zaman şəkilçisi qəbul etmiş feillə ismin birləş­məsindən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antro­po­nimlər: Gəldibəy, Gəldiyar, Yanardağ, Sevdiyar və s.
2. Sadə və düzəltmə kök sözlər əsasında formalaşan antroponimlər. Dilimizin antroponimiyasında bu qrup şəxs adları da geniş yayılmışdır. Belə adlar şəkilçilərin mürək­kəb kök sözlər əsasında birləşməsindən düzələn antro-ponimlərin kompo­nentlərinə birləşməsi yerinə görə iki qis­mə ayırmaq olar:
Birinci komponenti sadə, ikinci komponenti düzəltmə sözdən ibarət olan mürəkkəb kök sözlər əsasında forma­laşan antrtoponimlər müxtəlif olur:
Antroponimin birinci komponenti sadə, ikinci kompo­nenti isə mənsubiyyət şəkilçisi (-im, -ı, -i, -u) qəbul etmiş sözdən ibarət olur: Qönçəbəyim, Ağabəyi, Ağadostu, Ağa­malı, Elbəyi və s.
Antroponimin birinci komponenti sadə, ikinci kom­ponenti isə ismin hal şəkilçisini (-a, -ə) qəbul etmiş sözdən ibarət olur: Elnurə, Ağnurə, Gülnurə və s.
Antroponimin birinci komponenti sadə, ikinci kom­ponenti isə feli sifət şəkilçisi (-an, -ən) qəbul etmiş sözdən ibarət olur: Aydoğan, Güldərən və s.
Antroponimin birinci komponenti sadə, ikinci kom­po­nenti isə sifət şəkilçisi qəbul etmiş sözdən ibarət olur: Ay­günlü və s.
Yuxarıdakı antroponimlərin ikinci komponenti -i, -u, -ı; -a, -ə, -an, -ən; -lü şəkilçilərinin söz kökünə birləşməsi ilə düzəldilmişdir.
Birinci komponenti düzəltmə, ikinci komponenti isə sadə sözdən ibarət olan mürəkkəb sözlər əsasında for­ma­laşan antroponimlər.
Antroponimin birinci komponenti ismin yönlük (-a, -ə) və yerlik (-da, -də) hal şəkilçilərini qəbul edir, ikinci komponenti isə sadə sözdən ibarət olur: Abagül, Dilənar, Dilənur; Bağdagül, Bağdazər, Bağdasər, Eldəgöz və s.
Antroponimin birinci komponenti mənsubiyyət şəkil- çisi (-ı, -im, üm, -ı, -ü) qəbul edir, ikinci komponenti isə sadə sözdən ibarət olur: Atamoğlan, Bəyimzər, Bəyimnaz, Bəyimnur, Gülümsər, Adızər, Adıgül, Adınur, Xalıgözəl, Zövqüşən, Adıgözəl və s.
Antroponimin birinci komponenti feili sifət şəkilçisi (-ın, -muş) qəbul edir, ikinci komponenti isə sadə sözdən ibarət olur: Baxışəli, Durmuşxan və s.
Antroponimin birinci komponenti sifət düzəldən şəkilçi (-lı, -li, -lu, -ça, -ca) qəbul edir, ikinci komponenti isə sadə sözdən ibarət olur: Xallızər, Zillisultan, Tellizər, Pulluzər, Pullunaz, Pullunur, Ağcazər, Bircəgül, Bircənur və s.
Antroponimin birinci komponenti cəm şəkilçisi (-lar, -lər) qəbul edir, ikinci komponenti isə sadə sözdən ibarət olur: Ağlargül, Qızlargül və s.
Antroponimin birinci komponenti leksik şəkilçi (-ki) qəbul edir, ikinci komponenti isə sadə sözdən ibarət olur: Sevgizər və s.
Hər iki komponenti şəkilçi qəbul edən mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimlər dilimizdə az yayıl-mışdır. Belə antroponimin birinci komponenti cəm şəkil-çisi (-lar), ikinci komponenti isə mənsubiyyət şəkilçisi (-sı) qəbul edir: Aylarxan, Qızlarağası və s.
Dilimizdə bir sıra mürəkkəb kök sözlər əsasında dü-zələn antroponimlər vardır ki, onların tərkibi üç kompo-nentdən ibarət olur: Əlyarbəy.

1) A = B + B 6) A = Ə + B
2) A = B + Q 7) A = J + B
3) A = D + B 8) A = B + Z
4) A = B + Ğ 9) A = İ + İ + İ
5) A = B + Ə

1. Beləliklə, Azərbaycan antroponimiyasına daxil olan bü­tün mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn şəxs adlarını yuxarıdakı düsturla ifadə etmək olar: A - mürəkkəb antro­ponim, B - mürəkkəb antroponimin tərkibindəki kök söz­­­dən ibarət olan şəxs adı, V - mürəkkəb antro­ponimin kök sözdən ibarət olub şəxs adı bildirən birinci kompo­nen­ti, Q - mürəkkəb antroponimin kök sözdən ibarət olub şəxs adı bildirən ikinci komponenti, D - mürəkkəb ant­ropo­ni­min tərkibindəki düzəlt­mə sözdən ibarət olub, şəxs adı bildirən birinci komponenti, Ğ - mürəkkəb antro­ponimin tərkibindəki düzəltmə kök sözdən ibarət olub, şəxs adı bildirən ikinci komponenti, Ə - mürəkkəb antro­po­nimin tərkibindəki düzəltmə kök sözdən ibarət olan ümumişlək söz, J - mürəkkəb antroponimin birinci kom­po­­nentində baş verən səsdüşümü, Z - mürəkkəb antro­po­nimin ikin­ci kom­ponentində baş verən səs düşümü, İ - mürəkkəb ant­roponimin ayrılıqda şəxs adı bildirməyən komponenti.
Azərbaycan antroponimiyası semantik cəhətdən müxtə-lif və rəngarəng mürəkkəb şəxs adları ilə çox zəngindir. Azərbaycan antroponimiyasına nəzər saldıqda aydın olur ki, azərbaycanlı valideynlər yeni doğulmuş övladlarına müx­­təlif əşyaların adını və ya keyfiyyətini bildirən söz­lərlə - titul, rütbə, qohumluq və s. bildirən sözlərin sin­tak­tik yolla birləşməsi ilə düzələn sözlər əsasında adlar qo­yur­lar.
Antroponimiyamız üçün səciyyəvi olan mürəkkəb kök sözlər əsasında şəxs adlarını semantik cəhətdən aşağıdakı qruplara bölmək olar:
1. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin birinci komponenti sadə adlardan, ikinci komponenti isə keçmişdə müəyyən titul və ya rütbə bildirən sözlərdən ibarət olur: Abbasmirzə, Abbasxan, Abdulbəy, Aqilbəy, Arifxan, Əlibəy, Əlimirzə, Əlipaşa, Əsgərbəy, Əslixan, Zöh­rəxanım, Nazxanım, Tutuxanım, Şahxanım və s.
2. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin birinci komponenti sadə adlardan, ikinci komponenti isə qohumluq bildirən sözlərdən ibarət olur: Əlibaba, Əlibala, Qardaşəli və s.
3. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin birinci komponenti sifət, ikinci komponenti isə keçmişdə ttitul bildirən sözlərdən ibarət olur: Balabəy, Kiçikxanım və s.
4. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin birinci komponenti keçmişdə titul bildirən sözlərdən, ikinci komponenti isə sadə adlardan ibarət olur: Ağaqulu, Ağamehdi, Ağakərim, Ağamusa, Bəyalı və s.
5. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin birinci komponenti keçmişdə titul bildirən sözlərdən, ikinci komponenti isə sifətlərdən ibarət olur: Ağaşirin, Şahgözəl və s.
6. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin birinci komponenti keçmişdə titul bildirən sözlərdən, ikinci komponenti isə qohumluq anlayışını ifadə edən söz­lərdən ibarət olur: Ağababa, Ağabala, Ağadayı, Ağa­bacı, Xanımana, Xanımbacı, Xanımqız, Şahnənə, Şahgəlin və s.

7. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin hər iki komponenti keçmişdə titul bildirən sözlərdən ibarət olur: Ağamirzə, Ağapaşa, Ağaxan, Ağabəyi, Bəyxan, Şah­xanım, Şahxanı və s.
8. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin birinci komponenti qohumluq, ikinci komponenti isə keç­mişdə titul bildirən sözlərdən ibarət olur: Bababəy, Ba­baxan, Anaxanım, Nənəxanım və s.
9. Mürəkkəb kök sözlər əsasında düzələn antroponimin hər iki komponenti qohumluq bildirən sözlərdən ibarət olur: Anaqız, Anabacı, Qızbacı, Qızgəlin, Nənəbacı, Xala­bacı və s.
Mürəkkəb antroponimlər. Mürəkkəb antroponimlər çox­üzvlü, yaxud bir neçə antroponimik vahiddən ibarət olur. Məsələn, Sərkar Əli oğlu, Natiq Abbas oğlu, Dilşad Novruz qızı, Könül Xıdır qızı; Səməd Vurğun, Qılman İl­kin, Hüseyn Arif, Səadət Buta, Azad Nəbili, Araz Məm­mədli, Elşən Sadıqlı, Sona Həsənli, Şəfəq Hüseynli, Azad İlqar oğlu Nəbili, Araz Aydın oğlu Məmmədli, Sona Yaşar qızı Həsənli, Aynur Vaqif qızı Bayramlı, Əlağa Vahid Məmmədqulu oğlu İskəndərov və s. Yuxarıda qeyd olunan birinci qrup mürəkkəb antroponimlər şəxs adı və ata adından, ikinci qrup antroponimlər şəxs adı və təxəl­lüsdən, üçüncü qrup antroponimlər şəxs adı və famili­ya­dan, dör­düncü qrup antroponimlər şəxs adı, ata adı və fa­miliyadan, beşinci qrup antroponimlər şəxs adı, ata adı, fa­miliya və təxəllüsdən düzələn mürəkkəb antroponim-lər­dir.
Yuxarıdakı nümunələrdən göründüyü kimi, dilimizdəki bütün çoxüzvlü antroponimlər quruluşca mürəkkəbdir. On­­ların mahiyyəti tam aydın olduğu üçün bir qrup mü­rəkkəb antroponimi nümunə göstərməklə kifayətləndik.

ANTROPONİMLƏRİN QRAMMATİK HALI

Antroponimlərə formal məntiqi cəhətdən yanaşdıqda ay­dın olur ki, onlar ismin həm tək, həm də cəm halında işlənə bilirlər. Dilimizdəki antroponimlər ismin cəm şə­kil­çisini qəbul edib-etməməsinə görə iki qrupa bölünür:
1.Yalnız tək halda işlənən (sinqulyar) antropo­nimlər. Bu qrup adlar Azərbaycan antroponimi­yasında geniş ya­yıl­mışdır: Afət, Azad, Bəbir, Qürur, Vüqar, Eldar, Elçin, Əvəz, Zakir, Sabir, Tofiq, Aləm, Afaq, Bahar, Bikə, Vəzifə, Vəfa, Qəmər, Qumru, Durna, Ziba, Yaqub, Yavər, Gözəl, Göyçək, Lalə, Mənzər və s.
2. Yalnız cəm halda işlənən (plyural) antro­po­nimlər. Dilimizdə az yayılmış olan bu qrup antro­ponimlər həm oğ­lanlara, həm də qızlara qoyulur. Plyural antro­ponimlər tər­kibindəki morfemlərin ifadə etdiyi mənasına görə iki qru­pa bölünür:
Həm sinqulyar, həm də plyural halda işlənən antro­ponimlər: Ağa - Ağalar, Xan - Xanlar, Gül - Güllər və s.
Yalnız plyural halda işlənən antroponimlər. Bu qrup antroponimlərin əsas morfemləri ayrılıqda antroponim yerində işlənmir. Onlar yalnız cəm şəkilçisi (-lar, -lər) qə­bul etdikdən sonra antroponim kimi işlənir: Bəylər, Ellər, Şahlar, Qızlar, Nazlar, Tellər və s.


XII FƏSİL

ADLARIN MƏNŞƏYİ

Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə daxil olan sözlər müxtəlif mənşəli olduğu kimi, onun geniş bir sahə­sini təşkil edən antroponimiya lüğətinə daxil olan adlar da, təbii ki, müxtəlif mənşəli olmalıdır. Azərbaycan antropo­nimiya lüğətindən aydın olur ki, antroponimlərimizin bir qismi xalis Azərbaycan dili mənşəli, bir qismi qədim və müasir türk dillərilə ortaqlı, digər qismi isə tamamilə baş­qa sistemli dillərdən alınma adlardan ibarətdir. Bütün bun­ları nəzərə alaraq, Azərbaycan antroponimiyasına daxil olan şəxs adlarını mənşə etibarilə iki qrupa bölmək olar:

I. Azərbaycan adları.
II. Alınma adlar.

1. Azərbaycan adları. Dilin milliliyini, saflığını və özü­nəməxsusluğunu mühafizə edən, qoruyan hər bir dilin əsas lüğət fondu və onun tərkib hissəsini təşkil edən ümumişlək sözlər və qrammatik quruluşudur. Yuxarıda qeyd olun­du­ğu kimi, ümumişlək sözlər antroponimlərin əasasında du­rur və semantik konversiya ilə onun ya­ranmasında baş­lıca rol oynayır. Dilin lüğət tərkibi tədricən dəyişib inkişaf etdiyi, saflaşdığı, səlisləşdiyi və təkmil­ləşdiyi kimi, lüğət tərkibinə daxil olan ümumişlək sözlərin konversiyası za­manı yaranan antroponimlər də öz milliliyi və tarixiliyi eti­barilə daha da zənginləşir və inkişaf edir. Başqa sözlə desək, antroponimlər hər bir dilin milliliyini və varlığını, zənginliyini və səlisliyini göstərən dil fakt­larıdır, xalq ün­vanlarıdır. Həmin ünvana hörmət etmək, onun gələcək nəs­lə büllur bulaq suyu kimi təmiz və şəffaf təqdim edilməsi hamının vətəndaşlıq borcu olmalıdır. Bu mənada hər bir ailədə dünyaya göz açan övlada ilk növbədə elə ad qoymaq lazımdır ki, həmin ad öz məz­munu etibarilə ürək açan və ahəngdar səslənən olsun, doğma ana dilimizin ənə­nəvi antroponimlərinə uyğun gəlsin. Çünki həyata yeni qədəm qoyan bu uşaq öz adında mənsub olduğu xalqı da, onun Vətənini də yaşatmalıdır.
Azərbaycan dili türk sistemli dillər ailəsinə mənsubdur. Məhz buna görə də, Azərbaycan antroponimiyasında qə­dim və müasir türk adlarının işlənməsinə təsadüf etmək olur.
Türk sistemli dillər, hələ, bizim eradan çox-çox qabaq monqol və tunqus-mancurlarla bir ictimai-siyasi birlik təş-kil etdikləri üçün (Türk dillərinin Altay epoxası) onun, yəni türk dillərinin leksik tərkibinə həmin dillərlə ortaqlı külli miqdarda ümumişlək sözlər daxil olmuşdur. Türk dil-lərinin lüğət tərkibinə monqol sözlərinin kütləvi şəkildə daxil olması prosesi bir də Orta türk dövründə (X-XV əsr-lər) özünü göstərmişdir. Məhz bu tarixi inkişaf prosesinin nəticəsidir ki, müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində və onun antroponimiyasında monqol mənşəli sözlər və adlar, hələ də, mühafizə edilməkdədir. Məlumdur ki, hər bir xalqın antroponimiyası cəmiyyətin tarixi inkişaf prose-sinin müəyyən cəhətlərini özündə əks etdirərək zəngin-ləşir. Buna görə də, yeni yaranan əşyaların və baş verən hadisələrin bu və ya digər cəhətlərini (adını) bildirən söz­lər dildə tezliklə ümumişlək olur və substantivləşir. Həmin sözlərdən isə, valideynlər xüsusi şəxs adı kimi istifadə etməyə başlayır və öz uşaqlarına ad qoyurlar. Beləliklə, xalqımızın antroponimiyası bir tərəfdən dilimi-zin varis olaraq, öz mənbə dilindən (qədim türk sistemli dillərdən) al­­dığı və müxtəlif dövrlərdə özünün yaratdığı adların (mor­­foloji və sintaktik üsulla yaranan adlar) hamısı xalis Azərbaycan adları hesab olunur. Belə adları başqa qohum türk dilləri üçün də xalis hesab etmək olar...
Azərbaycan antroponimiyasının başlıca və əsas his­sə­sini xalis Azərbaycan adları təşkil edir. Bu da qədim bir tarixə malik olan dilimizin milli müstəqilliyinin inki­şafının əsas amilidir.
Dilimizin antroponimiya lüğətinə daxil olan adları qo­hum və yaxın dillərlə olan münasibətinə görə aşağıdakı qruplara bölmək olar:
Əsil Azərbaycan adları. Azərbaycan antroponimiyası tarixinə dərindən nəzər saldıqda məlum olur ki, tarixən xalqımız arasında geniş yayılmış antroponimlər əsasən dilimizin öz sözləri əsasında formalaşmışdır. Bunu antro-ponimlərlə zəngin olan Dədə Qorqud dastanında da aydın şəkildə görürük. Dastanın baş qəhrəmanları və surətlərinin adlarının, demək olar ki, hamısı sırf Azərbaycan türk söz­ləri əsasında formalaşmışdır. Məsələn: Buğac, Qazan, Qı­yan, Qoca, Yeynək, Elin, Sarı, Qumaş, Ərən, Qaragünə, Qarabudaq, Beyrək, Bayındır, Dözən, Dözəbilməz, Oxçu, Əylik, Qolça, Dölək, Doğsun, İlalmış, Bəkil, İmran, Qo­nur, Aruz, Yüklü, Yanaqlı, Çoban, Əvrən, Aslan, Dəmir­gücü, Tərsuzamış, Düyər, Bəkdüz, Bacat; Burla xatun, Qı­sırca Yengə, Boğazca Fatma, Selcan xatun, Qaba Ağca, Banıçiçək və s. Əgər dastan qəhrəmanlarının adlarını son­ralar onlara verilən təxəllüs və ləqəblərlə birgə qeyd etmiş olsaq, daha zəngin bir antroponimiya qalereyası ilə qarşı­laşmış olarıq.
VI-VII əsrlərin ədəbi salnaməsi olan Dədə Qorqud das­tanında bir neçə adı (Rəsul, Məhəmməd, Ayişə, Fatma, Qəflət, Şirşəmsəddin, Rüstəm) istisna etsək, buradakı şəxs adlarının hamısı türk mənşəlidir. Burada qeyd etmək la­zım­dır ki, ərəb-fars mənşəli sözlər dilimizə yenicə gəldiyi kimi, xüsusi şəxs adları da yenicə gəlmiş və xalq arasında, hələ, geniş yayılmadığı üçün dastanda öz əksini tapma­mış­dır. Deməli, dastanın yarandığı zaman ərəb, fars adları hələ dilimizdə yox dərəcəsində idi. Lakin “XII əsrdə ad­lar­da ərəb, fars təsiri daha güclü olmuşdur; elə bizim gör­kəmli sənətkarlarımızın adlarına diqqət yetirək: Əbül Üla Gəncəvi, Əfzələddin İbrahim ibn-Əli Xaqani Şirvani, İlyas ibn-Yusif Nizami Gəncəvi və s. Eyni sözü XIII əsr haq­qın­da da demək olar; hətta, bu əsrdə vəziyyət o yerə çatmışdır ki, əsrin görkəmli türkoloqu İbn-Mühənna da əsl həqiqəti deyil, mövcud vəziyyətdən çıxış edərək, belə bir səhv fikir söyləməyə məcbur olmuşdur”. “Türklər farslardan, on­la­rın (yəni farsların) öz dilinə məxsus sözləri götürür, ona görə ki, onların (yəni türklərin) öz (xüsusi) adları yox­dur və ya buna çox az təsadüf olunur”. Əl­bəttə, İbn-Mü­hən­nanın bu səhv mülahizələri ilə razılaşmaq ol­maz. Çünki Türk-Azərbaycan dili zəngin və ahəngdar olduğu kimi, adyaratma sahəsində də yüksək bir inkişaf mərhələsi keç­mişdir. Dədə-Qorqud dastanındakı zəngin adlar qalere­ya­sı, hələ, ilkin orta əsrlərdə dilimizdə geniş yayılmış şəxs ad­ları bu fikrin tam əksini təşkil edir. Mə­sələn: Durna, Bəsti, Yetər və s.
Ortaqlı adlar. Bu qrup adlar müxtəlif dillərin sözləri əsasında formalaşır. Antroponimiyamızda təsadüf olunan belə adları da aşağıdakı qruplara bölmək olar:
Monqol dili ilə ortaqlı adlar: Altun (monqol dilində Altan), Qara (monqol dilində Xar), Dəmir (monqol dilində Temer), Narın(n) (monqol dilində Nariji), Çiçək (monqol dilində Tsetsek) və s.
Oğuz qrupu dillərilə ortaqlı adlar. Azərbaycan-türk dilinin özü də türk dillərinin bu qrupuna daxil olduğu üçün, onun lüğət tərkibində olduğu kimi antroponimika-sında da həmin qrupa məxsus olan dillərin sözləri və həm­çinin, adları üstünlük təşkil edir. Bununla belə, müasir dili­mizin antro­ponimiyasında oğuz qrupuna daxil olan baş­qa dillərə məx­sus adlara da rast gəlmək olur: Qaraca, Tapdıq, Maral və s.
II. Alınma adlar. Dünyada, ancaq, öz xalis sözlərindən ibarət olan saf dil olmadığı kimi, heç bir xalqın antropo­nimiya lüğətinə daxil olan adlar da yalnız o dilin özünə­məxsus adlarından ibarət deyildir. Bütün dünya dilləri bir-birinə söz verib, söz aldığı kimi, antroponimləri də biri digərinə verib və başqasından almışdır. Bu proses indi də müasir dünya dillərinin hamısında məhsuldar şəkildə da­vam edir. Başqa sözlə desək, bəzi antroponimlər müəyyən tarixi faktorlar, məkan və zaman münasibətləri ilə əlaqədar olaraq müxtəlif dillərdən dilimizə keçmişdir. Belə adlara alınma antroponimlər deyilir.
Dilimizdə başqa dillərdən ad keçməsinin müəyyən ob­yektiv səbbələri vardır. O cümlədən: a) tarixən xalqı­mız ərəb, fars və başqalarının istilalarına məruz qalmış və bunun nəticəsində dilimizə bir qrup xüsusi şəxs adları keç­mişdir; b) xalqımız tarixən bir sıra qonşu xalqlarla mehri­ban qonşuluq şəraitində yaşamış, onlarla siyasi, iqti­sadi və mədəni əlaqələr saxlamışdır.
Dilin müxtəlif səviyyələrində, o cümlədən, lüğət tər-kibində dildaxili və dilxarici amillər özünü büruzə verdiyi kimi, bu proses onun onomastikasında və həmçinin antro­po­nimiyasında özünü göstərir. Məhz bunun nəticəsi­dir ki, antroponimi­yamız­da yüzlərlə alınma adlar vardır. Həmin adların əksəriyyəti əsrlərin sınağından çıxmış, doğma ant­roponimlərimizlə elə qaynayıb qarışmışdır ki, hətta, onları bəzən öz adlarımızdan fərqlən­dirməkdə çətinlik çəkirik. Bu qrup adlar öz ahəngdarlığı və məzmunu ilə, bir növ, antropo­nimiyamızda vətəndaşlaşmışdır. Belə adları, əlbət­tə, yaşat­maq və onlardan istifadə etmək məsləhətdir. Bə­zən isə, antro­ponimiyamızda elə alınma adlara rast gə­lirik ki, onlar nə ahəgdarlığı, nə də mənası etibarilə diqqəti cəlb edir. Xalqımızın tarixən yaradıb-yaşatdığı zən­gin ant­ropo­nimik ənənələrə görə belə adların övlad­larımıza qo­yulması məsləhət deyil. Birincisi, adın nə ahəng­darlığı, nə də ifadə etdiyi məzmun aydın olur; ikincisi, bu qrup ad­lar xalqı­mızın tarixi ünvanını dolaşıq salır, milli kökdən uzaq­laşdırır; üçüncüsü, cəmiyyət üzvləri arasında çoxad­lılı­ğın, hətta, bəzən ləqəbin yaranması üçün zəmin yaradır (əl­bəttə, həmin adlardan birinin komik məzmun kəsb etməsi şüübhəsizdir). Odur ki, bu qrup adların uşaqları­mı­za qo­yulması məsləhət görülmür.
Hazırladığımız antroponimiya lüğəti üzərində müəyyən araşdırmalar apararkən onların mənşəyinə, yəni hansı dildən alındığına görə qruplaşdırmağı məsləhət bildik.
Azərbaycan antroponimiyasındakı alınma adları mənşə etibarilə aşağıdakı qruplara bölmək olar:
Ərəb mənşəli adlar. Azərbaycan antroponimiyasının müəy­yən hissəsini ərəb dilindən alınan adlar təşkil edir. Bun­lar VII əsrdən başlayaraq ərəblər İranı, Qafqazı və Orta Asiyanı istila etdikdən sonra dilimizə keçmişdir. Məlum­dur ki, ərəblər islam dinini geniş şəkildə yaymaqla əlaqədar olaraq, istila etdiyi ölkələrin xalqlarını da öz dillərinin güclü təsiri altına alırlar. Onlar ərəb dilini müqəddəs bir kitabın - Quranın dili kimi təbliğ edirlər. Deməli, VII əsrdən başlayaraq - ta XIII əsrə qədər ərəb dilinin dilimizə qüvvətli təsiri olur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təsir zamanı ərəb dili Azırbaycan dilinin qrammatik quruluşunun və əsas lüğət fondunun güclü mü­qavimətinə rast gəlir. Dilimiz öz mənliyini və müs­tə­qilliyini qoruyub saxlayır. Lakin buna baxmayaraq, is­lam dininin təbliğilə əlaqədar olaraq, ərəb dilindən dili­mizə çoxlu miqdarda sözlər və xüsusi şəxs adları keç­mişdir: Abid, Vaqif, Mikayıl, Mömin, İsrafil, Əhməd, Cəb­rayıl, İbad, Musa, Mustafa, Kamil, Validə, Vəzifə, Zərifə, Zinyət, Zeynəb, Leyla, Səltənət, İsmət, Zübeydə, Ayişə və s.
Antroponimiyamızda bir qrup adlara rast gəlirik ki, onlar mənşəcə ərəb dilindən keçmiş sözlər əsasında düzəl­mişdir. Başqa sözlə desək, ərəb mənşəli sözlər dili-mizə keçdikdən sonra ümumişlək sözlər hüququ qazanmış və sonralar dilimizin ahəngdarlığı əsasında Azərbaycan ant­roponimlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur: Məsələn, Aqi­­bət, Vahid, Varis, Valeh, Qabil, Qadir, Qəmər, Qüdrət, Əzəl, İqbal, Zəfər, Məqsəd, Malik, Mələk, Məzahir, Cə­sarət və s.
Fars mənşəli adlar. XIII-XIV əsrlərdə ərəb dili get-ge­də öz nüfuzunu itirir və Qafqazda, o cümlədən. Azər­bay­canda fars dilinin təsiri güclənir. Bu zamandan etibarən hə­yat və məişətin bu və ya digər sahəsinə aid olan fars sözləri dilimizə keçir. “Ərəblərdən sonra hakimiyyət ba­şında duran farslar XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda ağalıq edən monqollar və başqaları rəsmi dövlət işlərində fars di­lindən istifadə etmiş, yazı dilində fars sözlərinin saxlan­ma­sı ilə bərabər, mövcud ərəb sözlərinin (fars və Azər­bay­can dilinə keçmiş ərəb sözlərinin - M.Ç.) də yayılmasına şərait yaratmışdır”. Həmin dövrdə dilimizə fars sözlərilə bə­rabər fars adları da keçmişdir: Natəvan, Xuraman, Xur­şud və s.
Fars mənşəli antroponimləri də iki qrupa bölmək olar:
Fars dilindən hazır şəkildə alınmış antroponimlər: Gülbahar, Gültac, Gülbədən. Natəvan, Xuraman, Xurşid, Bəhram, Cəmşid, Fərhad və s. hələ, islamiyyətdən əvvəl də farslarda şəxs adları kimi mövcud idi.
Dilimizə keçmiş fars sözləri əsasında təşəkkül tapmış fars mənşəli Azərbaycan antroponimləri: Avaz, Arzu, Ahu, Dildar, Dilbər, Səda, Niyaz, Güldanə, Gülxar, Gülcahan, Gülnar, Laləzar, Fərrux, Bünyad, Rövşən və s. Arzu adı fars­larda yalnız qadınlara verildiyi halda (Arzu çəxs adı farslara Azərbaycan antroponimiyasından keçmişdir), azər­­­­­­­baycanlılarda həm qadınlara, həm də kişilərə verilən müştərək addır.
Hibrid və ya ərəb-fars mənşəli adlar. Yuxarıda de­yil­di­yi kimi, Azərbaycanda ərəblərdən sonra uzun müddət fars­lar hökmranlıq etmişlər. Bu da Azərbaycan di­linə pa­ralel şəkildə bir çox ərəb və fars sözlərinin, həmçinin şəxs ad­larının keç­məsinə səbəb olmuşdur. Antro­ponimi­yamız­dakı adların bir qru­pu ayrı-ayrı dillərdən keçdiyi və yaxud ınüx­təlif dillərə məx­sus olan sözlərin hibridləş­məsindən düzələn sözlər əsasında da adlar yaranır. Dilimizdə işlə­di­lən ərəb və fars mənşəli sözlərin bəziləri ərəb və fars söz­ləri kimi sabitləşərək dilimizə keçmiş və sonralardan isə şəxs adlarının yaranması üçün əsas ol­muşdur. Məsələn, Qəmküsar, Zərgər, Sərdar, Şamdan və s. Ərəb-fars sözləri əsasında formalaşmış olan Mərdan, Adil, Arif, Zahid, Va­hid, Lətif, Rəhim və s. antroponimlər isə dilimizə ha­zır şə­kildə keçmişdir.
Antroponimiyamızda Azərbaycan və fars mənşəli söz­lərdən düzələn hibrid adlara da təsadüf olunur. Məsə­lən, fars dilində daştən (malik olmaq) feilinin kökü olan “dar” fars dilində Sərdar, Dildar (bu adlar azər­baycanlılar ara­sında da geniş yayılmışdır) adlarını düzəlt­diyi kimi, Azər­baycan dilində də bir sıra xalis Azərbaycan sözlərinə bir­ləşib Eldar, Yoldar kimi şəxs adları düzəldir.

Antroponimiya lüğətinə nəzər saldıqda aydın olur ki, hazırda xalq arasında öz doğma ana dilimizin daxili in­ki­şaf qanunları əsasında yaradılan şəxs adları ilə yanaşı alın­ma adlar da işlənir. Lakin, Azərbaycan şəxs adları dili­mizdə əsas və başlıca rol oynayır.
Türkdilli xalqların, o cümlədən, azərbaycanlıların is-lam di­nini qəbul etməsi və “müsəlmanlığın iki cəbhəyə par­ça­lanması (sünni və şiə) şəxs adlarına da təsir etmişdir. Şiələrdə Əli və Məhəmməd adları (inqilabdan əvvəl - M.Ç.) üstünlük təşkil edir (edirdi -M.Ç.). Əlinin adı həm müstəqil, həm də adın (mürəkkəb kök sözü adın - M.Ç.) komponenti kimi (Ələkbər, Ələsgər) işlədilir. Sünnilərdə Ömər, Osman adlarına meyl güclüdür (güclü idi -M.Ç.)”. Müasir dövrdə isə xalqımız arasında ana dili-mizin öz sözləri əsasında formalaşan şəxs ad­ları aparıcı ro­la malik­dir. Antroponimiyamızda müsəlman dini ilə əlaqə­dar olan adların sayı get-gedə azalmaqdadır.
Ölkəmizdə son onilliklərdə hər yerdə olduğu kimi, Azərbaycanda da kütləvi şəkildə savadsızlığı ləğvetmə kursları, ümumtəhsil məktəbləri şəbəkələri genişlənir, bu da Azərbaycanlılara, nəinki, öz doğma ana dilində qəzet, jurnal və kitab oxumağa, hətta, dünya xalqlarının mədə­niy­yəti ilə ya­xından tanış olmağa geniş imkan verir. Hətta, bəzi valideynlər öz uşaqlarına başqa dillərdən alın­ma şəxs adları qoyurlar. O cümlədən, Zoya, Lyuba, Roza, Svetlana; Boris, Sergey, Geo­r­gi və s.
Müasir dövrdə xarici ölkələrin bədii ədəbiyyatı nümu-nələrinin geniş şəkildə Azərbaycan dilinə tərcümə olun-ması, kino-teatrlarda ardıcıl olaraq xarici filmlərin nüma-yiş etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bəzi valideynlər öz uşaq-larına Emma, Elenora kimi xarici adlar qoyurlar.

Yeri gəlmişkən, ötəri də olsa, burada bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan dili başqa dillərdən söz və ya hazır şəkildə şəxs adları aldığı kimi, öz sözlərinin və həm­çinin, öz antroponimlərinin də hazır şəkildə qonşu xalq­lara vermişdir. Azərbaycan mənşəli antroponimlərə ərəb, fars, gürcü və digər qonşu xalqların dillərində geniş şəkil­də tə­sadüf edirik. Məsələn, gürcü dilinin XI-XX əsr­lərə aid ya­zılı mənbələrində qeyri-dəqiq hesablamaya görə 150-yə ya­xın (bütün mənbələri nəzərdən keçirmək imkan xari­cindədir) türk və ya Azərbaycan mənşəli antro­ponim­lərə tə­sadüf olunur. “Gürcü dilində türk mənşəli antropo­nim­lər” məqaləsi müəllifinin yazdığına görə, gürcü dilinə türk mən­şəli antroponimlər XI əsrdən, Azərbaycan mən­şəli antroponimlər isə XVII-XVIII əsrlərdən qeydə alın­mış­dır”. Bu mülahizə ilə razılaşmaq olmaz. Çünki türk-Azər­baycan mənşəli antroponimlər Azərbaycan antro­po­nim­ləri deməkdir. Bizcə türk və Azərbaycan dillərini bir-birindən tamamilə ayırmaq və onların arasına böyük sədd çəkmək özü də qeyri-elmi baxımdan başqa bir şey deyil­dir.
Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, antropo­nimlər yalnız dilimizin öz doğma sözlərindən deyil, həm­çinin vaxtilə dilimizə keçmiş alınma sözlərdən də düzəlir. Alınma adlar və alınma sözlərdən düzələn adlar artıq xal­qı­mızın məişətinə və antroponimikasına elə daxil olmuş­dur ki, indi hamı onu öz adlarımız kimi tanıyır. Xalq on­la­ra əsrlərdən bəri adət etmişdir. “Həmin adlar artıq xalqı­mızın doğma və halal malı olmuşdur”.



Bax:
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Tbilisi. 1983.
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Bakı, 2017, səh. 335-372.

ZiM.Az
.