AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYAT TARİXÇİLİYİ (2019-cu il materialları əsasında) - I HİSSƏ

Salidə Şərifova
filologiya elmləri doktoru, professor

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYAT TARİXÇİLİYİ
(2019-cu il materialları əsasında)

I HİSSƏ

Giriş

2019-cu il Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyinin tədqiqi istiqamətində əhəmiyyətli il kimi yadda qalmışdır. 2019-cu ildə İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının 650 illiyinin tamam olması ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan Respublikasında “Nəsimi ili” elan edilmişdir. “Nəsimi ili”nə həsr edilmiş akademik araşdırmalar Nəsimişünaslıqla bağlı yeni konsepsiyalar formalaşdırmışdır.
Qeyd etdiyimiz kimi, 2019-cu ildə Azərbaycan elmi dairələrində “Nəsimi ili” bağlı Nəsimi yaradıcılığını əhatə edən ədəbiyyatın tədqiqinə önəm verilmişdir. İsa Həbibbəylinin “Cahana sığmayan Azərbaycan şairi”, Teymur Kərimlinin “Çağdaşımız Nəsimi”, Mahirə Quliyevanın “Nəsimi və söz”, Qəzənfər Paşayevin “Nəsimi: edamdan sonrakı həyat”, Fəridə Əzizovanın “İmadəddin Nəsimi – Tədqiqlər, məqalələr, məruzələr”, Gülşən Əliyeva-Kəngərlinin “Hüsnü-cəmal, əqli kamal” (Nəsimi poetikasından incilər), Hacı Firudin Qurbansoyun “İmadəddin Nəsimi”, Vüsal Hətəmovun “Nəsiminin şeirləri nə deyir?”, Səadət Şıxıyevanın “Nəsiminin lirikası: irfani mündəricə və poetik zinətlər” və s. ktablar “Nəsimi ili”ndə İmadəddin Nəsimi irsini tədqiq edən ensiklopedik nəşrlər kimi diqqəti cəlb edirlər.
Akademik İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan ədəbiyyatı dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri”, “Литература. Время. Современность”, “Cahana sığmayan Azərbaycan şairi” kitabları da Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin keçdiyi inkişaf yolunun tədqiq edilməsinə yardımçı olur. Bununla yanaşı, İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatının yeni dövrləşdirilmə konsepsiyasını da təqdim etməsini davam etdirmişdir.
2019-cu ildə akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun 110 illiyi ilə əlaqədar nəşr edilmiş yubilyarın elmi əsəri və onun haqqında tərtib edilmiş məqalələr topluları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun elmi irsini və fəaliyyətini geniş oxucu kütləsinə çatdırılması Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyinin izlənilməsinin müsbət tərəfləri kimi dəyərləndirilməlidir. “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov şəxsiyyəti və yaradıcılığı”, “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov ədəbiyyat nəzəriyyəçisi” kimi məqalələr topluları da ədibin yaradıcılığını tədqiq etmək baxımından ədəbiyyat tarixçiliyimizə böyük töhfədir.
2019-cu ildə Azərbaycan elmi dairələrində əsasən, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar nəşr edilmişdir. Bu baxımdan, Lətifə Mirzəyevanın “Kərim Məşrutəçi Sönməz” monorafiyası, Mahmizər Mehdibəyovanın “Cənubi Azərbaycan dünən və bu gün” kitabındakı Cənubi Azərbaycan yazarları haqqında oçerk məqalələr, Zəminə Zeynalovanın Əziz Səlaminin şeirlərini topladığı “Qərib külək”, Pərvanə Məmmədlinin “Rza Bərahəninin yaradıcılığından seçmələr” adı ilə tərtib etdiyi kitab, Elmira Bağırovanın Gəncəli Sabahinin hekayələrini “Gül dəstəsi” adı ilə tərtib etməsi, Solmaz Daşdəmirovanın “Cənubi Azərbaycanın xanım şairləri” adlı antologiyası və s. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının izlənilməsi baxımından əhəmiyyət kəsb edirlər.
2019-cu il ildə şifahi xalq ədəbiyyatının və XIX əsrin sonu – XXI əsrin əvvəllərini əhatə edən ədəbiyyatın tədqiqinə də maraq göstərilmişdir. Şifahi xalq ədəbiyyatının tədqiqi zamanı Səadət Məmmədin “Nağıl mövzu və obrazları bədii ədəbiyyatda”, Almara Nəbiyevanın “Qarabağ aşıq mühiti”, Xoşbəxt Əliyevanın “Dədə Qorqud” obraz və süjetləri bədii ədəbiyyatda” kimi tədqiqlərini xüsusi vurğulamaq lazımdır.

I. AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATININ ELMİ ƏSASLANDIRILMIŞ DÖVRLƏRƏ BÖLGÜSÜ
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyində Azərbaycan ədəbiyyatının elmi əsaslandırılmış bölgüsünü təqdim edən tədqiqatlar əhəmiyyət kəsb edirlər. Belə tədqiqatlardan biri də akademik İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan ədəbiyyatı dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” adlı monoqrafik tədqiqatıdır. Monoqrafik tədqiqat Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyini, xüsusilə də ilk sistemli dövrləşdirmə konsepsiyasını tam izləməyə imkan verir. Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi inkişaf yolunu tam izləməyə şərait yarada bilən monoqrafik tədqiqat Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin elmi-nəzəri cəhətdən dövrləşdirilməsini gözümüzdə canlandırır.
İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan ədəbiyyatı dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” monoqrafiyasında Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin elmi-nəzəri cəhətdən dövrləşdirilmə konsepsiyası və inkişaf mərhələrini ətraflı tədqiq edilərək, sistemli dövrləşdirmə konsepsiyası əsasında çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin inkişaf mərhələləri müəyyən edilmişdir. Monoqrafiya Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin təzkirəçilikdən elmi icmallara, ədəbiyyat tarixlərinə qədərki inkişaf yolunu izləməsi ilə diqqəti cəlb edir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbiyyat tarixçiliyi və ədəbi tənqid istiqamətlərini üzvi şəkildə birləşdirən monoqrafik tədqiqatda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirməsi zamanı aşağıdakı prinsiplərə nəzərə salınmışdır:
1 Azərbaycançılıq məfkurəsi;
2 Sivilizasiya faktoru;
3 Azərbaycanda ədəbi cərəyanlar.
4 Ədəbi-tarixi prosesin reallıqları.
İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan ədəbiyyatı dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” monoqrafiyasında Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi çoxəsrlik inkişaf mərhələlərinin bölgüsü elmi-nəzəri cəhətdən şərh edilmiş, əsaslandırılaraq ictimaiyyətə təqdim edilmişdir. Akademik İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” monoqrafiyasında Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi üzrə elmi-nəzəri təsnifat aparılaraq on təsnifatının olması vurğulanmışdır: 1 Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı. Etnosdan-eposadək (ən qədim dövrlərdən VII əsrə qədər); 2 Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ortaq başlanğıc dövrü (VII-X əsrlər); 3 İntibah dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (XI-XII əsrlər); 4 Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı (XIII-XVI əsrlər); 5 Azərbaycan ədəbiyyatında erkən realizm dövrü (XVII-XVIII əsrlər); 6 Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi realizm mərhələsi (XIX əsr); 7 Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizm və romantizm epoxası (XIX əsrin doxsanıncı illərindən Azərbaycanda sovet hakimiyyətinədək); 8 Azərbaycan ədəbiyyatında sosialist realizmi dövrü (1920-1960-cı illər); 9 Milli-mənəvi özünüdərk və istiqlal ədəbiyyatı mərhələsi. Modernizm (1960-1980-ci illər); 10 Müstəqillik dövrü çoxmetodlu Azərbaycan ədəbiyyatı (1991-ci ildən). Akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi üzrə elmi-nəzəri təsnifatını təqdim etmək üçün özünəqədərki ədəbiyyatın dövrləşdirilməsi ilə bağlı, Azərbaycan ədəbiyyatını əks etdirən elmi-nəzəri araşdırma və əsərlərdən qaynaqlanması özünü göstərmişdir. Bu əsasən, akademik İsa Həbibbəylinin Azərbaycan ədəbiyyatının dərindən bilməsi ilə əlaqəlidir. Bu baxımdan, İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirməsini vacib hesab etmişdir: “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının qarşısında duran ən zəruri vəzifələrdən biri milli ədəbiyyat tarixinin keçdiyi çoxəsrlik inkişaf yolunun sistemli şəkildə dövrləşdirilməsinin elmi təsnifatını hazırlamaqdan ibarətdir”. [15, 13] Akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsinin əhəmiyyətini bir ziyalı kimi dərk etmiş, bu amilin vacibliyinə toxunmuşdur: “Ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi geniş anlayış olub, bütövlükdə Azərbaycan xalqının ictimai-tarixi və mənəvi təkamül proseslərini obyektiv şəkildə mərhələlər üzrə dərk edir və şərh etməyə imkan yaradan əhəmiyyətli vəzifədir”. [15, 13] Ədəbi cərəyanları ədəbiyyatın ümumi inkişafına mühüm əhəmiyyətli təsir göstərən faktor hesab edən akademik İsa Həbibbəyli onları dövrləşdirmənin əsas prinsipləri sırasına daxil etmişdir. Akademik İsa Həbibbəylinin təqdimatına görə əxilik, sufizm, hürufizm kimi ədəbi-fəlsəfi cərəyanlar, erkən realizm, maarifçi realizm, tənqidi realizm, romantizm, sosialist realizmi, modernizm, neorealizm, postmodernizm, dekadentizm, magik realizm kimi ədəbi cərəyanlar ədəbiyyatımızın dövrləşdirmə konsepsiyasında mövqeyə malikdilər. İsa Həbibbəyli erkən realizm, modernizm, neorealizm, postmodernizm, magik realizm, dekadentizm kimi ədəbi cərəyanlardan bəhs edərkən, onlara yeni rakusdan yanaşır.
Akademik İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” monoqrafiyasında ədəbiyyatın dövrləşdirilməsində yeniliklərə imza qoyması ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatında orta əsrlər mərhələsini XIII-XVIII əsrlər kimi deyil, XIII-XVI əsrləri əhatə edən bir dövr kimi müəyyənləşdirilməsi İsa Həbibbəylinin ədəbiyyat tariximizin dövrləşdirilməsinə yeni yanaşması ilə diqqəti cəlb edir. Akademik İsa Həbibbəyli XVII-XVIII əsrləri Azərbaycan ədəbiyyatında erkən realizm dövrü kimi səciyyələndirərək, XVII əsri erkən realizmin hazırlıq dövrü kimi, XVIII əsr isə erkən realizm mərhələsi kimi göstərmişdir.
Akademik İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” monoqrafiyasında təqdim edilmiş dövrləşmə konsepsiyası Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin formalaşmasının tam təsəvvürünü yarada bilmişdir.
Bu konsepsiya İsa Həbibbəylinin digər “Литература. Время. Современность” adlı kitabında da öz əksini tapmışdır. Akademik İsa Həbibbəyli kitabın “Литература и время” adlı bölümündə özünün fundamental “Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” haqqında bölgüsünü təqdim edərək, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixiçiliyinin zəngin irsə malik olmasını bir daha elmi faktlarla və gəldiyi elmi nəticələrlə yekunlaşdırmağa nail ola bilir. Akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi konsepsiyası zamanı müqayisə aparmaqla özünün gəldiyi akademik konsepsiyasını əsaslandırmağa nail ola bilir. Belə ki, akademik İsa Həbibbəylinin on bənddən ibarət dövrləşdirmə konsepsiyasının Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyində ədəbi prosesin reallığı, ədəbi cərəyanlarla bağlılığı, milli ideyanın bilavasitə təsiri, cəmiyyətdə gedən tərəqqinin təsiri kimi prinsipləri də açıqlamışdır.
Gülxani Pənah “Ədəbiyyatdan əbədiyyətə” kitabında Nizaməddin Şəmsizadə yaradıcılığında Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının mənşəyinə, mərhələlərinə, konsepsiyalarına necə aydınlıq gətirməsi faktlarına toxunmuşdur. Müəllif alimin “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı: mənşəyi, mərhələlər, konsepsiyalar” monoqrafiyasını fundamental əsər kimi dəyərləndirmişdir. Gülxani Pənah Nizaməddin Şəmsizadənin Azərbaycan ədəbiyyatını dövrləşdirməsi faktına da toxunur: “20-30-cu illərin ədəbiyyatşünaslığının qənaətlərinə və ehtimallarına görə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatını aşağıdakı kimi dövrlərə ayırır:
1. Folklordan ayrılma (sinkretizmin pozulması, fərdin həlledici mövqeyə keçməsi) dövrü.
2. Orxon-Yenisey dövrü (VI-VII);
3. Farsdilli ədəbiyyat dövrü (X-XII);
4. Ana dili ədəbiyyatın təşəkkülü (XIII-XVI);
5. Xalq aşıq ədəbiyyatı ilə realizmin dirçəlişi dövrü (XVI-XVIII);
6. Realizm və romantizmin təşəkkülü dövrü (XIX-XX əsrin əvvəlləri)
7. Proletar (sovet) ədəbiyyatı dövrü”. [12, 93]
Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyini izlənilməsi baxımdan əhəmiyyət kəsb edən ədəbiyyatın dövrləşdirilməsi amilinin düzgün olmaması təəssüf doğurur. Belə ki, Azərbaycan ədəbiyyatının dövrlərə bölgüsü zamanı VIII-IX əsrlər dövrlərə salınmamışdır. Ümumiyyətlə, N.Şəmsizadənin Azərbaycan ədəbiyyatının dövrlərə bu cür bölgü şəklində təqdimi özünü doğrulda bilməmişdir. Qeyd etmək istərdim ki, akademik İsa Həbibbəylinin Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsində VIII-IX əsrlər, akademik İsa Həbibbəylinin “Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ortaq başlanğıc dövrü (VII-XI əsrlər)” kimi təsnifata daxildir.

II. İMADƏDDİN NƏSİMİ İRSİNİN TƏDQİQİ
Nəsiminin anadan olmasının 650 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 15 noyabr 2018-ci il tarixli Sərəncamı və Azərbaycan Respublikasında 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan edilməsi haqqında 11 yanvar 2019-cu il tarixli Sərəncamı Nəsimişünaslıq sahəsində canlanmaya səbəb oldu. Akademiklər İsa Həbibbəyli, Teymur Kərimli, Rafael Hüseynov, Möhsün Nağısoy, filologiya elmlər doktorları Qəzənfər Paşayev, Gülşən Əliyeva Kəngərli, Fəridə Əzizova, Mahirə Quliyeva, filologiya elmləri namizədləri Səadət Şıxıyeva, Firudin Qurbansoy kimi tədqiqatçıların monoqrafik tədqiqatları, bu sahədə tərtib edilmiş məqalələr topluları, qələmə alınmış nəzm, nəsr və dram nümunələri ədəbi canlamaya rəng qatmışdır.
Akademik İsa Həbibbəylinin “Cahana sığmayan Azərbaycan şairi” kitabı oxuculara üç dildə (Azərbaycan, rus və ingilis dillərində) təqdim edilməsi ilə diqqəti cəlb edir. İsa Həbibbəyli İmadəddin Nəsimini “ümumşərq miqyasında qüdrətli şair kimi tanınan və qəbul olunan böyük sənətkar” [16, 3] kimi qəbul etməklə ədibin böyüklüyünü qabartmağa nail ola bilmişdir. Şairin Azərbaycan hürufizm ədəbiyyatının nümayəndəsi olması faktı da İsa Həbibbəyli tərəfindən açıqlanmışdır: “Yaradıcılığının başlanğıc dövründə “Hüseyni” təxəllüsü ilə şeirlər yazan İmadəddin Nəsimi hürufizmin böyük ideoloqu Fəzlullah Nəiminin təliminə böyük maraq göstərmiş və bu təriqəti qəbul etmişdir”. [16, 6]
Akademik İsa Həbibbəyli İmadəddin Nəsimi yaradıcılığını təhlil edərək, şairin lirikasının fərqli mövqeyə malik olmasına, ədibin “...insanı qeyri-adi qüdrətə malik ideal miqyasında vəsf” [16, 10] etməsi amilinə toxunmuşdur.
Akademik İsa Həbibbəyli şairin “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” misrası ilə başlanan məşhur şeirini təhlil edərkən, maraqlı bir məqama toxunmuşdur. Akademik İsa Həbibbəyli şairin bu şeirini avtoportret adlandırmışdır: “Fikrimizcə, İmadəddin Nəsiminin “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” misrası ilə başlanan məşhur şeiri İmadəddin Nəsiminin mükəmməl avtoportretidir”. [16, 11] Akademik İsa Həbibbəyli Nəsiminin “Sığmazam” şeirini poetik monoloq kimi dəyərləndirmişdir: “Sığmazam” şeiri cahana sığmayan böyük Azərbaycan şairinin əsrlərdən-əsrlərə qədər gəlib çatan və yaşamaqda davam edən məğrurluq manifestidir. Şeirdəki yenilməz dağlar kimi parlaq və əzəmətli görünən lirik mən “Can ilə həm cahan mənəm, dəhrilə həm zaman mənəm” - deyən İmadəddin Nəsiminin cahana və zamana sığmayan proobrazıdır. Bu, Şərq poeziyasında insan haqqında ən möhtəşəm poetik monoloqdur”. [16, 11]
Akademik Teymur Kərimlinin Nəsiminin həyat və yaradıcılığına müasir baxışı əks etdirən “Çağdaşımız Nəsimi” monoqrafiyası ədibin bəşəriyyət üçün əhəmiyyətini açıqlayır. Monoqrafiyanın “Tanrını görmək” bölümündə müəllif tərəfindən Nəsimi yaradıcılığında Tanrı axtarışına cavab axtarılır. Müəllif bu cavabı Nəsimini poetikası nümunələri ilə verə bilir. Müəllif Tanrı axtarışını şairin qəlbində necə yer tapması məqamına toxunaraq yazır: “Tanrının onun qəlbində olduğunu və Tanrını görmək üçün ilk növbədə içində Tanrı eşqi gəzdirən insanı görmək lazım olduğunu poetik sözün gücü ilə təbliğ edən böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Seyid İmadəddin Nəsimi (1369-1417) də məhz bunu deyirdi, insanları buna inandırmağa çalışırdı, onları şər qüvvələrin aparıcısı, lokomotivi olan lənətlənmiş şeytana uymamağa, Tanrını ürəklərinin dərin guşələrində gəzdirməyə, sevməyə, bu yolla kamilləşməyə, insaniləşməyə çağırırdı və elə bu əqidə, bu inam yolunda da özünü qurban verməkdən çəkinmədi”. [26, 24]
Akademik Teymur Kərimli Nəsimi yaradıcılığında humanizmi dəyərləndirərkən, ədibin “yaradıcılığının praqmatik dəyərinin iki cür qiymətləndirməsi” [26, 127] diqqəti cəlb edir. T.Kərimli şairin yaradıcılığındakı praqmatik dəyəri aşağıdakı kimi göstərir:
“1. Lokal zamanda dəyərləndirmə
2. Qlobal zamanda qiymətləndirmə”. [26, 127]
Akademik Teymur Kərimli Nəsimi yaradıcılığında humanizmi araşdırarkən bu amilə toxunur: “Nəsimi humanizmindən danışarkən ilk növbədə bunu nəzərə almaq lazımdır ki, böyük şairin insan sevgisi çoxyönlü və çoxtutumludur”. [26, 128]
Teymur Kərimlinin “Çağdaşımız Nəsimi” kitabında Nəsiminin “Söz”, “Məndə sığar iki cahan” qəzəllərinin, “Dəryayi-mühit” məsnəvisinin geniş təhlili, şairin əsərlərinin poetikası, yaradıcılığında istifadə etdiyi poetik fiqurların funksiyalarına aydınlıq gətirilməsi özünü göstərmişdir. Maraqlı məqamlardan biri də T.Kərimli tərəfindən poetik fiqurlarlın bir neçə növə ayıraraq geniş izahlarını vermişdir. Bu poetik fiqurun 1) kiçiltmə poetik fiquru, 2) adiləşdirmə poetik fiquru, 3) tanıtma poetik fiquru, 4)ayırma poetik fiquru.
Mahirə Quliyevanın “Nəsimi və söz” kitabında Nəsimi yaradıcılığının məna qatlarına nəzər salınmış, bəzi maraq kəsb edən Şərq poetik fiquru təhlil obyektinə çevrilmişdir. Ədəbiyyat tarxində söz sənətinin üç böyük tarixi mərhələ keçdiyini vurğulayan Mahirə Quliyeva bu mərhələlərə aydınlıq gətirərək qələmə almışdır: “Birinci mərhələyə folklor və şifahi yaradıcılıq nümunələri daxildir. Bu halda söz sənəti öa sadəliyi, aydınlığı və axıcılığı ilə seçilir. Daha çox sadə təzad, cinas, təkrir, təşbih, məcaz və istiralər işlənir.
İkinci və zəngin mərhələ klassik ədəbiyyata aiddir. Bu dövrə xas ədəbi üslub bir neçə cəhətdən diqqəti cəlb edir:
1. Türk sözləri ilə yanaşı, ərəb və fars sözlərinin geniş işlənməsi;
2. Müxtəlif mənşəli sözlər arasında uzlaşma;
3. İslam mədəniyyəti ilə bağlı yeni anlam və düşüncə tərzi;
4. Ənənəvi motiv, mövzu və süjetlərin yeni təəssürat bağışlayan müxtəlif üslublarda təzahürü;
5. Sözlərin bədii-poetik baxımdan qəliblənməsi;
6. Şeir şəkilləri, obrazlar, bədii deyim və ifadələrin ənənəvi şəkil alması”. [19, 20-21]
Mahirə Quliyeva söz sənətinin üç böyük tarixi mərhələdən keçdiyini vurğulasa da, iki mərhələni göstərməklə kifayətlənmiş, üçüncü mərhələyə toxunmamışdır.
Mahirə Quliyeva kitabda Nəsimi irsini araşdırarkən, “Nəsimi şeirlərinin klassik Şərq poetikası işığında təhlili üçün iki mühüm cəhətin diqqət mərkəzində dayanması” [19, 29] faktına toxunmuşdur. M.Quliyeva qeyd etmişdir ki, onlardan biri “şairin şeirlərində əruz və qafiyə ilə yanaşı, ahəngdar nizam yaradan digər poetik vasitələrin geniş işlənməsi” [19, 29], ikincisi isə, “Nəsimi şeirlərində işlənən poetik vasitə və qəliblərə gəlincə, onlar həm Şərq poetikasının bəyan bölməsinə aid obrazlar sistemini, həm də bədiyyat bölməsinə daxil olan mühüm söz və məna gözəlliklərini əhatə edir”. [19, 31]
M.Quliyeva kitabda Nəsimi yaradıcılığında şairin təfriq, cəm sənətlərinə müraciət etməsini, poetik fiqur olan mutabaqa haqqında məlumatın verilməsi, qoşa və qafiyəli sözləri işlədərkən məzduca müraciət etməsini və s. işıqlandırmağa nail ola bilmişdir. Müəllif kitabında bədi elminə daxil olan əks, təbdil, tədvir, məzduc, raddül-əcz, aləs-sadr, təkrir, touzi, bədiyyat və məna gözəlliyinə aid aln bədii xitab, istifhəm, iyhamulvəsi, mutabqa, təfriq, ləff, nəşr, muraatun-nəzir haqqında məlumatlar vermiş, təhlillər əsasında aydınlıq gətirməyə cəhd etmişdir.
Əməkdar elm xadimi, filologiya elmlər doktoru, professor, ömrünün çox hissəsini Nəsimiyə həsr edən Qəzənfər Paşayevin “Nəsimi: edamdan sonrakı həyat” kitabı da Nəsimi 650 illiyinə həsr edilmiş töhfələrdən biridir. Nəşrdə yaradıcılığında Nəsimi tədqiqatları xüsusi yer tutan Qəzənfər Paşayev tərəfindən Nəsiminin indiyədək çap olunmuş divanlarının heç bir nüsxəsində təsadüf olunmayan 11 və yalnız bir divan nüsxəsində rast gəlinən 63 şeirinin daxil edilməsi diqqəti cəlb edir. Qəzənfər Paşayev kitabı qələmə alarkən, müxtəlif dövrlərdə qələmə almış olduğu məqalələrinə də müraciət etmişdir. Qəzənfər Paşayev Nəsiminin ədəbi irsi ilə məşğul olmuş tədqiqatçıların da əsərlərinə münasibət bildirmişdir.
“Nəsimi: edamdan sonrakı həyat” kitabında Nəsiminin haralı olması məqamına aydınlıq gətirmiş Q.Paşayev, həmçinin “nisbə” anlayışına da münasibətini bildirmişdir. Qəzənfər Paşayev “nisbə” anlayışını Ə.Mirəhmədovun fikirlərinə əsaslanaraq belə izah edir: “...nisbə şairin adı, təxəllüsü və ya ləqəbi ilə yanaşı işlənən sözdür ki, qələm sahibinin haralı olduğunu (yəni doğma yurdunu) bildirir. Bir çox şairlər nisbəni şeirdə təxəllüs məqamında işlətmişlər”. [17, 28] Qəzənfər Paşayev Nəsiminin nisbəsinin “Nəsimi” olması faktını göstərərək, şairin doğum yeri ilə bağlı fikirlərinə də aydınlıq gətirmiş olur: “Bizə qalırsa, şairin Nəsim kəndində anadan olması və Nəsimi nisbəsini buradan götürməsi ehtimalı daha inandırıcıdır. Çünki keçmişdə (indinin özündə də) şairlərin anadan olduğu yeri nisbə kimi götürməsi dəbdə olub”. [17, 28] Q. Paşayev “şairin İraqda-Nəsim kəndində anadan olduğu” faktını söyləməsi mübahisə doğurur. Müəllif ədəbiyyatşünaslıqda mübahisə doğuran bu iddiasını nəsimişünas alim Səadət Şıxıyeva tərəfindən də irəli sürülməsi faktını göstərmişdir. Kitabda Nəsimi irsinin tədqiqi və nəşri tarixindən bəhs edən müəllif ədib haqqında ilk məlumatın harda yerləşməsi faktına aydınlıq gətirməsidir: “Nəsimi haqqında ilk məlumatı Əlişir Nəvainin “Nəcayun ül-məhəbbət” və onun müasiri Əmir Kəmaləddin Hüseynin “Məcalüs ül-üşşaq” adlı təzkirəsindən almaq olar”. [17, 43] Kitabda H.Araslı, F.Qasımzadə, M.Quluzadə, İbrahim Olqu, Abdulbaki Gölpınarlı, Y.Bertels, İ.Braginski, A.Krımski, K.Buril, A.Bombaci və digər Azərbaycan, türk, rus və dünya alimlərinin Nəsimi irsinə böyük maraq göstərmələri faktlarına aydınlıq gətirilmişdir. Ümumiyyətlə, Qəzənfər Paşayevin “Nəsimi: edamdan sonrakı həyat” kitabı Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyini əks etdirən dəyərli əsərdir.
Hacı Firudin Qurbansoyun “İmadəddin Nəsimi” [10] kitabı Nəsiminin 650 illik yubileyinə həsr edilmiş tədqiqat kimi diqqəti cəlb edir. Kitabda müəllifin Nəsimi yaradıcılığına yeni baxışı özünü göstərmişdir. F. Qurbansoy Nəsiminin həyatı haqqında məlumat verdikdən sonra Nəsiminin keçib getdiyi məkanlara işıq salır: “Nəsimi ilk şairdir ki, yaxın Şərqin demək olar ki, bütün məntəqələrini gəzərək coğrafi ərazilərin adlarını məhəbbətlə şeirlərində təsbit edib”. [10, 32] Daha sonra müəllif Nəsimi şeirinin qaynaqlarını, ədibin yaradıcılığında hürufiliyin mənbəyi və təzahürünü araşdırmış, sakral rituallar haqqında bilgi verməyə cəhd etmişdir. F.Qurbansoy Nəsiminin yaradıcılığında irfani rəmz və işarələrə aydınlıq gətirməyə cəhd etməsi diqqətdən yayınmır. Müəllif Nəsiminin yaradıcılığında sözlərin mənalarının hərf və əbcəd hesabı ilə rəqəmlərə əsaslanmasına aydınlıq gətirmişdir: “hürifilərin hərflərə etiqadı, ilk baxışdan sadəlövh və bəsit görünsə də, mənbəyinə varanda, çox dərin və nəhayətsiz qaynaqları ilə rastlaşırıq”. [10, 52]
Monoqrafiyada diqqəti cəlb edən məqamlardan başlıcası isə müəllifin Nəsiminin əslən şirvanlı olması faktlna aydınlıq gətirilməsidir: “İmadəddin Nəsimi 1369-cu ildə Şamaxıda dünyaya gəlib”. [10, 13] Müəllif Nəsiminin başqa yerə aid ola bilməyəcəyi faktına aydınlıq gətirməyə cəhd etmişdir. Bunu hətta şairin öz dili ilə də isbat etməyə cəhd edir: “Şirazlı deyil ona görə ki. orada türkdilli mühit demək olar ki, yoxdu və burada Nəsimi yetişə bilməzdi. Nəsimi ona görə bağdadlı deyil ki, bu coğrafiya xüsusi missiya ilə gəldiyini aşağıdakı beytlərdə özü qeyd edir:
Nil irmağı daşdı, tutdu Misrin çöhrəsin,
Uş Hələb Bağdadı buldum, gör necə şad olmuşam”. [10, 13]
Şairin şeirlərini tədqiq edən F. Qurbansoy Quran ayələrinə istinad edərək Nəsimi şeirlərinin mahiyyətini, hürif elminin irfani yozumlarını açıqlamağa nail olur.
Vüsal Hətəmovun “Nəsiminin şeirləri nə deyir?” kitabında “...şairin sovet tədqiqatlarında kölgədə qalmış dini-fəlsəfi mahiyyətli şeirlərinə diqqət” [28, 5-6] yetirilməsi müəllif tərəfindən vurğulanır. Kitabda şairin anadan olduğu məkanın mübahisə yaratması faktına toxunan məllif, ədibin Şamaxıda anadan olması faktının tərəfdarı kimi çıxış edir. Nəsiminin Təbrizdə, Bağdad yaxınlığında Nəsim adlı yerdən, Şirazdan və s. yerdən olma faktlarının yersiz olmasına da toxunmuşdur.
“Nəsiminin şeirləri nə deyir?” kitabında Vüsal Hətəmov Nəsimini edam edilməsi məqamına da aydınlıq gətirməyə cəhd etmiş, onun edam olunmasını bildirmişdir: “...Nəsiminin sırf siyasi motivlərlə deyil, dini-siyasi motivlərlə edam olunması həqiqətə daha çox yaxındır”. [28, 31]
Nəsiminin yaradıcılığını təhlil obyektinə çevirməyə nail olan Vüsal Hətəmov Nəsiminin “bədii irsi bütünlüklə əruz vəznində” [28, 35] olması faktına toxunmuşdur.
Müəllif həmçinin Nəsimi yaradıcılığının mövzu problematikasını konkret olaraq göstərmişdir. Müəllifin fikrinə əsasən, Nəsimi yaradıcılığı “irfan, hürufilik, kamil insanın tərənnümü, Peyğəmbər Əhli-beytin tərənnümü” [28, 115] kimi mövzuları inikas etdirməsini vurğulamışdır.
Vüsal Hətəmovun “Nəsiminin şeirləri nə deyir?” kitabı İmadədin Nəsimi yaradıcılığına ədəbiyyatşünaslıq və dini aspektdən tədqiq edilməsi baxımdan əhəmiyyət kəsb edir. Kitab özünün məlum faktları əks etdirməsinə rəğmən, əhəmiyyət kəsb edən elmi təhlilləri ilə də diqqəti cəlb edir.
Fəridə Əzizovanın “İmadəddin Nəsimi – Tədqiqlər, məqalələr, məruzələr” məqalələr toplusu Nəsimi 650 illiyinə gözəl töhfələrdən biridir. Məqalələr toplusunda ədibin həyatı və dövrü, şairin mütəfəkkir kimi kredosu, qədim ərəbdilli Azərbaycan şeiri, həmçinin XIII-XV əsrlər Şirvanşahlar dövlətinin şair və ədiblərin fəaliyyyəti işıqlandırılmışdır. 404 səhifədən ibarət olan məqalələr üç dildə oxuculara təqdim edilmişdir: azərbaycan dilində, rus dilində və ingilis dilində. Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyi üçün əhəmiyyət kəsb edən məqalələr toplusunda ərəbdilli Azərbaycan şeirinin tədqiq edilməsi əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif “dünyanın bütün xalqlarından fərqli olaraq ərəblərdə ən ilkin yüzilliklərdən başlayaraq poeziyanın yaranması ilə paralel ədəbiyyatşünaslıq, xüsusilə həmin poeziyanın tənqidi də eyni zamanda meydana gəlmişdir” [9, 16] fikri ilə ərəbdilli azərbaycan şeirinə gedən yolu aydınlaşdırmağa cəhd etmişdir. Müəllifin “...ilk təzkirələrdən biri Mavərünnəhr (Orta Asiya XI əsr) türklərinin poeziyasının əsasən doğru-dürüst işıqlandıran Əl-Baxərzinin “Dümyətül-Qəsr” (“Müasirlərin sarayları və obrazlarının təsviri”) təzkirəsidir” [9, 16] deyərək, bu tip təzkirələrdə ərəbdilli Azərbaycan şairlərinin adlarına rast gəlinməsi faktına toxunur. Belə təzkirələrdə hətta Nəsiminin adına rast gəlinməsi faktı F.Əzizova tərəfindən qeyd edilmişdir. Müəllif XIV əsrdə yazıb yaratmış ərəb yazarı və Nəsiminin müasiri olmuş Əsqəlaninin, XV əsrdə ərəb tarixçisi Hənbəlinin, XVII əsr ərəb tarixçisi Səhavinin və digərlərin əsərlərində Nəsimi adına rast gəlinməsi faktına da toxunur.
Fəridə Əzizova məqalə toplusunda Nəsiminin harada anadan olması, qəbul etdiyi Nəsimi təxəllüsünün işlənilməsi və s. fikirlərə alim həmkarlarının fikirləri ilə aydınlıq gətirməsinə cəhd etməsi də diqqətdən yayınmır. Müəllif Nəsiminin Şamaxıdan olması fikrinin tərəfdarı kimi çıxış edir: “Sonda əlavə etmək istərdik ki, öz dəlil-sübutlarını olduqca subyektiv təxəyülləri üzərində quran bəzi alimlərin əsassız ehtimallarına, məntiqə uymayan mühakimələrinə cavab olaraq tezliklə şairin əsil -nəcabəti tərəfindən neçə əsrlərdir qorunub saxlanılan və Salman Mümtazın Nəsiminin Şamaxıdan olmasına, qardaşının da “Şaxənda” adlandırılan qəbirstanlıqda dəfn edilməsinə dair sözlərini təsdiqləyən səcərəsi təqdim olunacaqdır”. [9, 101] Müəllif tərəfindən təklif olunan bu iddianın faktlar əsasında izah edilməsinə həmişə zərurət olmuşdur.
Filologiya elmləri doktoru, professor Gülşən Əliyeva-Kəngərlinin “Hüsnü-cəmal, əqli kamal” (Nəsimi poetikasından incilər) adlı məqalələr toplusu Nəsimi ilinə hədiyyə olunan gözəl ərmağanlardan biridir. Xanım alimin Nəsimi haqqında mülahizələri “Türk ruhunun poetik vüsəti”, “Şeirimizin “quş dili” yaxud Nəsimi poeziyasında rəmz”, “Nəsimi poeziyasında “hüsnü-cəmal”, “Nəsimi poeziyasında Can, Cahan, Canan (kosmik aləmin dərki)”, “Nəsimi şeirində vəhdət: mürşid və mürid”, “İki dahi: Nəsimi və Füzuli şeirində ədəbi paralelizm” və “Bütün zamanların dahisi (Nəticə əvəzinə)” adlı məqalələrində toplanılmışdır. Gülşən Əliyeva-Kəngərli ədibin yaradıcılığını sufi və hürufizm nəzəriyyələri kontekstində araşdırmışdır. Nəsimi şeirlərində Şərqə məxsus “qəvaidi-ədəbiyyə”yə münasibət bildirilmişdir.
Professor Gülşən Əliyeva-Kəngərli “Nəsimi şeirində vəhdət: mürşid və mürid” adlı məqalədə sədaqətli mürid və onun mürşidi arasında baş verən hadisələrin təsviri fonunda dahi Nəsiminin yardaıcılığını açıqlayır: “Bir sədaqətli mürid öz mürşidini görmək üçün onun xanimanına gəlir, qapını döyür. İçəridən mürşidi soruşur: Kimdir? Müridi adını söyləyir. Mürşid qapını açmır, mürid bir də döyür. Mürşid yenə soruşur, mürid yenə adını söyləyir. Fəqət mürşid yenə qapını açmır. Ağıllı mürid fikirləşir: Nəyi səhv edirəm? Üçüncü dəfə qapını döyür, kimsən sualını eşidəndə deyir: Mən sənəm. Onda mürşid qapını açır. Bu olay sufizmdə - hürufizmdə mürşid və mürid münasibətlərini dəqiq ifadə edir. Nəsimi yazıb:
Elmi-hikmətdən bilirsən bir bəri gəl, ey həkim,
Sən Nəsimi məntiqindən dinlə Fəzlüllahı gör!” [13, 57]
Professor Gülşən Əliyeva-Kəngərli Nəsimi məntiqi ilə danışanın Fəzlullah olması amilini qabarda bilir: “Nəsimidə Fəzlullah görməsən, onu başa düşə bilə bilməzsən”. [13, 57] Biz müəllifin yalnız İmadəddin Nəsimini deyil, həm də “hürufizm nəzəriyyəsinin banisi, “Cavidannamə”, “Məhəbbətnamə”, “Növmnamə”, “Vəsiyyətnamə” traktatlarının müəllifi Təbrizli Fəzlullah Nəimi” haqqında müəllif düşüncələrinə rast gəlirik. G. Əliyeva-Kəngərli “Nəsimi poeziyasından “Fəzli həq” kimi daxil olur. Quranı, Allahı tanıyıb, müqəddəs tutsa da, böyük hürufi şair Nəsimi (və digər hürufilər) üçün Fəzl həq idi” deyərək iki şair arsında mənəvi bağlılıq olmasını qabartmağa nail ola bilir.
G. Əliyeva-Kəngərli Nəsimi poeziyasında Fəzlullah Nəimi obrazının yaradılması amilinə toxunaraq, iki şair arasındakı bağlılıqla yanaşı, həm də qələmə aldığı əsərlərdə Fəzlinin “həq, nuri həqlə” bərabər tutularaq parallel işlədilməsi faktına da toxunur:
Adım Nəsimidir, bu gün oldum kəlami-natiq uş,
Həm ayinə, həm nuri-həq, həm Fəzli-yəzdan olmuşam.
G. Əliyeva-Kəngərli Nəsimi yaradıcılığında Təbrizli Fəzlullah Nəiminin kamil insan kimi əbədiləşdirilməsi faktı da əksini tapmışdır: “Nəsimiyə görə kamil insanların ən gözəli, ən kamili və onun mürşidi Fəzli-həqidi və dahi şair onu poeziyada əbədiləşdirir”. [13, 70]

III. Məmməd Cəfər Cəfərov elmi irsinin tədqiqi
Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov haqqında təqdim edilmiş “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov – şəxsiyyəti və yaradıcılığı”, “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov - Ədəbiyyat nəzəriyyəçisi” məqalələr topluları, Məmməd Cəfər Cəfərovun özünün müəllifi olduğu “Füzuli düşünür” kitabı akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun yaradıcılığını Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi baxımdan tədqiq etmək mümkündür.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Füzulişünaslıq sektoru tərəfindən Məmməd Cəfər Cəfərovun “Füzuli düşünür” kitabının təkrar nəşr edilib ictimaiyyətə təqdim edilməsi sovet dövründə çap olunmuş əsərin müasir ictimai-siyasi mühitin tələblərini nəzərə alınmaqla yenidən çap edilmə ənənəsinin davamıdır. Kitab akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 15 aprel 2019-cu il Sərəncamını həyat keçirən parlaq nümunəsidir. “Füzuli düşünür” kitabında akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun Məhəmməd Füzuliyə həsr olunmuş “Füzuli sevir”, “Füzuli düşünür”, “Füzuli yaşayır” kimi tədqiqatları, “Azərbaycanın dahi şairi və filosofu”, “Füzulinin sənəti və görüşləri haqqında” və “Füzuli 500 illiyini gözləyir” kimi məqalələri də toplanılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, M.C.Cəfərovun həm Füzuli, həm romantizm, həm də şeirimizin poetikası ilə bağlı ayrı-ayrı məqalələrin yer aldığı “Füzuli düşünür” kitabı 1959-cu ildə “Azərərbaycan uşaq gənclər nəşriyyatı” tərəfindən çap edilmişdir.
M.C.Cəfərovun “Füzuli düşünür” kitabında Orta əsr Azərbaycan ictimai fikrinin görkəmli nümayəndələrindən olan Məhəmməd Füzulinin təfəkkür aləmini açıqlayan məqalələrin eynilə təkrar nəşr edilərək oxuculara təqdim edilməsi təqdirəlayiqdir. Akademik İsa Həbibbəylinin kitabda “Məmməd Cəfər Cəfərovun Füzulinaməsinə esse” başlıqlı yazıda şərq intibahı amili, ədibin bu işdə fədakarlığı, Füzulinin niyə tədqiq etməsi amili bir daha nəzərə çarpır, kitabın təkrar nəşr olunmasının zəruriliyini ortaya qoyur:
“Şərq intibahının mayası,
Məmməd Cəfər Cəfərov zəkasının aynasıdır.
Məmməd Cəfər Cəfərov Füzuli sevdalısıdır”. [21, 7]
Akademik İsa Həbibbəyli “Füzuli düşünür” silsilə məqalələrin əhəmiyyətini vurğulayarkən bunun bir neçə səbəbini açıqlamağa nail ola bilmişdir: “Əvvəla, Məmməd Cəfər Cəfərovun “Füzuli düşünür” silsiləsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində ilk elmi-nəzəri silsilə kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. İkincisi, bu məqalələr Məhəmməd Füzuliyə həsr olunmuş ən yaxşı nəzəri tədqiqatlardan biridir. Üçüncüsü, sovet hakimiyyəti illərində yazılmasına baxmayaraq, “Füzuli düşünür” məqalələr silsiləsində böyük sənətkarın yaradıcılığının Azərbaycan xalq-aşıq ənənələri ilə dərindən bağlı olduğunu tədqiq edib müəyyənləşdirməklə ümumtürk ədəbiyyatının bu qüdrətli şairin hansı xalqa mənsub olması məsələsini qəti surətdə həll etmişdir”. [21, 10]
Məmməd Cəfər Cəfərov “Füzuli düşünür” kitabının “Füzuli sevir” başlıqlı məqaləsində “Füzuli öz fikirlərini sevgi lirikası, başqa sözlə, məhəbbətin dili ilə şərh etmişdir” [21, 15] deyən müəllif dahi Azərbaycan mütəfəkkirin yaradıcılığının özəlliklərinə işıq sala bilir. Müəllif həmçinin Füzulinin yaradıcılığında “iki əsas canlı məsdəri” olması faktını qeyd etməklə də, ədibin yaradıcılığının incə məqamlarına işıq salır: “Füzuli sənətinin iki əsas canlı məsdəri vardır. Eşq və idrak. Füzuli varlığa da bu yolla mərifət yetirirdi”. [21, 21]
Məmməd Cəfər Cəfərov “Füzuli düşünür” ədəbi-tənqidi məqalələr toplusunda yer tapmış eyni adlı məqaləsində mütəfəkkir Füzuli böyüklüyünü açıqlaya bilən amillərə aydınlıq gətirməyə cəhd etmişdir: “Füzulinin böyüklüyü ondadır ki, o, insanı, insan mənəviyyatını, şüurları, zövqləri orta əsrin hakim, ənənəvi qənaətləri, zehniyyətləri, puç etiqadları çərçivəsindən xilas etməyə can atmış; zamanın hakim ideyalarını və feodal münasibətlərini cəsarətlə ittiham etmiş, bu fikirləri ilə də özündən əvvəlki Azərbaycanın və ümumiyyətlə, Şərqin böyük mütəfəkkir şairlərinin davamçılarından biri olmuşdur”. [21, 31] Müəllif şairin poetik dünyagörüşünün ecazkar söz sənətinin ləyaqətli meyarına çevrilə bilmiş yaradıcılıq olmasını sənətkarlıqla açıqlamağa qadir olur.
Məmməd Cəfər Cəfərov “Füzuli düşünür” ədəbi-tənqidi məqalələr toplusu “böyük ideallar şairi” Füzulinin cəmiyyətdə bir-birilə ünsiyət qurmağa çağırışı əksini tapması, “...insana nifrət fəlsəfəsi əleyhinə insana məhəbbət fəlsəfəsi təbliğ edən Füzuli də bizim canlı nüasirmizdir” [21, 123] deyərək ədibin bu yöndəki əməllərinə işıq salması vurğulanmışdır. Müəllifin “Füzuli yaşayır” adlı məqaləsində Füzulini xalqın qəlbində yaşaması amilinə də toxunulmuşdur: “Füzulini yaşadan, sevdirən mühüm bir səbəb də onun dahi bir söz ustası olması, fövqəladə təsir gücünə malik sənəti, sənətkarlığıdır”. [21, 123] Məmməd Cəfər Cəfərov “Füzuli sevir”, “Füzuli düşündürür”, “Füzuli yaşayır” kimi məqalələr silsiləsində “məhəbbətin nəhəng tərənnümçüsü” Məhəmməd Füzulinin bədii fəlsəfi konsepsiyasına aydınlıq gətirməyə nail ola bilir. Məmməd Cəfər Cəfərovun “Füzuli düşündürür” ədəbi məqalələr toplusunda Məhəmməd Füzuli dühasi ilə yanaşı, klassik poeziyamız, şairin yaradıcılığı əsasında fəlsəfi və lirik poeziyanın incəlikləri açıqlanmışdır. Məmməd Cəfər Cəfərov poeziyamızın inkişaf tarixi haqqında maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. Məmməd Cəfər Cəfərov Füzuli yaradıcılığını tədqiq edərkən, füzulişünaslıq elmi haqqında da mülahizələrini qələmə ala bilmişdir. Ədib Füzuli irsi haqqında qələmə alınmış sanballı tədqiqatlara da münasibət bildirmiş, bu tədqiqatlarla füzulişünaslıq sahəsində alimlərimizin əldə etdiyi nailiyyətlər fonunda şairin yaradıcılığına nəzər salmışdır. Məmməd Cəfər Cəfərovun qələmə almış olduğu “Füzuli düşünür” ədəbi məqalələr toplusu da füzulişünaslıq elmini zənginləşdirən ədəbiyyat örnəyidir. Bu baxımdan, ümumxalq məhəbbəti qazanmış Füzuli haqqında Məmməd Cəfər Cəfərova aid kitabın təkrar nəşr edilməsi zəruriyyəti Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitunun rəhbərliyi tərəfindən diqqəti alınmış, və kitab təkrar çapa məsləhət görülmüşdür.
“Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov şəxsiyyəti və yaradıcılığı” kitabı da akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun 110 illiyinə həsr edilmişdir. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbi tənqid şöbəsinin əməkdaşaları tərəfindən hazırlanmış məqalələr toplusunda ömrünün 60 ilə yaxın bir dövrünü Azərbycan ədəbiyyatının ədəbi-nəzəri fikir tarixinin tərəqqisinə həsr etmiş, romantizm cərəyanını ilk tədqiqatçısı olmuş M.C.Cəfərovun elmi fəaliyyəti işıqlandırılmışdır. Akademik M.C. Cəfərovun Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ədəbiyyat nəzəriyyəsi elmi məktəbi yaratması faktına toxunularaq qeyd edilmişdir ki, “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin formalaşması və inkişafı sahəsində mühüm xidmətlər göstərmiş, ədəbiyyat nəzəriyyəsi elmi məktəbini yaratmışdır”. [3, 5] Akademik İsa Həbibbəyli Məmməd Cəfər Cəfərovun ədəbi problemlərə nəzəri baxımdan toxunması amilinə aydınlıq gətirmişdir: “Məmməd Cəfər Cəfərov tənqid tarixi istiqamətində yazılmış əksər elmi əsərlərdən fərqli olaraq, məsələyə daha çox ədəbiyyat nəzəriyyəsi istiqamətində yanaşmaqla bu tipli tədqiqatların orijinal modelini yaratmışdır”. [3, 13] İsa Həbibbəyli M.C. Cəfərovun özündən sonra ədəbi məktəb yarada bilən Azərbaycanlı ziyalısı olması faktını da nəzərdən qaçırmamışdır: “akademik Məmməd Cəfər Cəfərov Azərbyacanda ədəbiyyat nəzəriyyəsi elmi məktəbinin yaradıcısıdır”. [3, 14]
Akademik Məmməd Cəfər Cəfərova həsr edilmiş kitabda təzadlı fikirlər də özünün göstərməkdədir. “Bəzən mübahisələr gedir ki, tənqidçi ilə ədəbiyyatşünasın fərqi nədədir? Deyirlər ki, tənqidçi müasir ədəbi prosesdən, ədəbiyyatşünas isə ədəbiyyat tarixindən yazır, - fərq elə bundadır. Məncə, bu fikir doğru deyil. Axı ən yaxşı tənqidçi həm də gözəl ədəbiyyatşünasdır. Çünki tənqidçi ədəbiyyat tarixini bilmədən, müəyyən nəzəri biliklə silahlanmadan çağdaş ədəbi prosesi necə qiymətləndirə bilər?” [3, 29] fikrində təzadlı məqamlar özünü göstərməkdədir. Belə ki, tənqidçi və ədəbiyyatşünas, həmçinin ədəbiyyat nəzəriyyəçisi ədəbiyyat tarixini, nəzəriyyəni, müasir dövrdə gedən ədəbi prosesi dərindən bilməlidir. Bu baxımdan, V. Yusifli haqlıdır. Ancaq tənqidçi və ədəbiyyatşünası eyniləşdirmək düzgün elmi yanaşma deyil. Tənqidçi yaranmaqda olan ədəbiyyatı ümumiləşdirmələr apararaq dəyərləndirir, bununla yanaşı ayrı-ayrı ədəbi-bədii nümunələrə, həmçinin yazarların yaradıcılıqlarına qiymət verir. Bununla da, tənqidçi elmlə yaradıcılıq təcrübəsini əlaqələndirərək müasir ədəbi prosesin dərk edilməsi prosesində oxucuya yardımçı olur. Yazıçı və oxucu arasında anlaşılmayan məqamlara da aydınlıq gətirir.
Ədəbiyyatşünas isə bədii ədəbiyyatı öyrənən ədəbiyyatşünaslıq elmi ilə məşğul olur. Ədəbiyyatşünaslıq isə özündə ədəbiyyat nəzəriyyəsini, ədəbiyyat tarixini və ədəbi tənqidi ehtiva edir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi bədii inikas qanunlarını şərh edir, ədəbiyyat tarixi ədəbiyyatın keçdiyi mərhələləri müəyyənləşdirir, inkişafına təsir etmiş ictimai-siyasi, ədəbi və mədəni amilləri açıqlayır. Yazarların həyatını, mühitini, qarşılıqlı əlaqələrini tədqiq edir. Ədəbi tənqid isə çağdaş ədəbi proseslə məşğul olur, başlıca vəzifəsi isə ictimaiyyətə təqdim edilmiş yeni əsərlərin uğurlu və qüsurlu cəhətlərini, ədəbiyyat tarixində, həmçinin yazarın yaradıcılığında tuta biləcəyi mövqeyinə münasibətini, cəmiyyət və ədəbi proses üçün əhəmiyyətini açmağa cəhd edir.
“Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov şəxsiyyəti və yaradıcılığı” kitabında akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun həyatı və mühiti tədqiq edilmiş, ədibin ədəbi proseslə bağlı fikirləri, romantizm cərəyanını tədqiq etməsi, Azərbaycan ədəbiyyatında roman janrını, drama münasibəti əksini tapmışdır. Məqalələr toplusunda “Məmməd Cəfər Cəfərovun nəzəri görüşlərində dram janrı” adlı məqalə isə ilk növbədə məqalənin adı ilə diqqəti cəlb edir. Məqaləni nəzərdən keçirdikdə də məqalənin adında önə çıxarılmış “dram janrı” anlayışı mübahisə doğurur. Belə ki, ədəbiyyatda həyatı əks etdirmə üsullarından asılı olaraq ədəbi əsərlər üç növə ayrılır: epik, lirik, dramatik növlərə. Dramatik növün üç əsas janrı vardır: komediya, faciə və dram. “Məmməd Cəfər Cəfərovun nəzəri görüşlərində dram janrı” adlı məqaləni mütaliə edərkən, dramatik növə aid olan dram janrına münasibətin bildirilməsi diqqəti cəlb etmir. Məqalədə Məmməd Cəfər Cəfərovun “Hüseyn Cavid” monoqrafik tədqiqatında ədibin dramaturgiyasının araşdırılması “Dramaturgiya” oçerki və s. haqqında ümumi, bəlli məlumatlar sadalanır. Teatr sənəti və teatr tənqidi haqqında ümumi məlumatlar verilir. Bu da, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi üçün əhəmiyyət kəsb edən dramatik növünün tədqiq edilərək tam şəkildə açıqlanmamasını əks etdirir.
Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında 2019-cu il 15 aprel tarixli Sərəncamına əsasən çap olunmuş silsilə nəşrlər sırasına “Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov ədəbiyyat nəzəriyyəçisi” adlı məqalələr toplusu da daxildir.
Akademik İsa Həbibbəyli “Böyük ədəbiyyatşünaslığın ünvanı: akademik Məmməd Cəfər Cəfərov” adlı yazıda ədəbiyyat nəzəriyyəsi elmi məktəbinin yaradıcısı, ədəbiyyat tarixçiliyi elminin inkişafında xidmətləri olan akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun elmi yaradıcılığı tədqiq edilmişdir. İsa Həbibbəyli M.C.Cəfərovun elmi fəaliyyətinin bir çox sahələri əhatə etməsi amili xüsusi olaraq vurğulamışdır: “görkəmli elm xadimi akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun elmi fəaliyyət dairəsi geniş və əhatəli olub, humanitar elmin bir çox istiqamətini - ədəbiyyat nəzəriyyəsi, ədəbi tənqid, ədəbiyyat tarixçiliyi, folklorşünaslıq, dilçilik, estetika, teatrşünaslıq sahələrini özündə cəmləşdirir”. [2, 12] Akademik İsa Həbibbəyli Məmməd Cəfər Cəfərovun “Füzuli düşünür” əsərini “elmi fikirdə özünəməxsus iz salmış təkrarsız elmi əsər” [2, 20] kimi dəyərləndirmiş, “həm də “Məmməd Cəfər Cəfərov düşünür” modelinin elmi təqdimatı” [2, 23] olmasını vurğulamışdır. İsa Həbibbəyli Məmməd Cəfər Cəfərovun Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyi sahəsində xidmətlərinə də nəzər salmış, onun “...ədəbiyyat tarixinə sadəcə olaraq ədəbiyyatın keçdiyi inkişaf yolunun xronologiyası kimi baxmamış, ədəbiyyat tarixçiliyində ədəbiyyata çoxəsrlik ədəbi prosesin vahid davamlı sistemi kimi yanaşmağın zəruriliyini və əhəmiyyətini elmi cəhətdən əsaslandırmışdır”. [2, 23]

IV. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ədəbiyyat tarixçiliyinin özünü büruzə verməsinin özəllikləri
IV.1 Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi
Cənubi Azərbaycan yazar və şairlərindən olan Kərim Məşrutəçi Sönməzin, Rza Bərahinin, Əziz Səlaminin, Gəncəli Sabahinin və digərlərinin yaradıcılığı Şimali Azərbaycan ədəbiyyatı çərçivəsində tədqiq edilir. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının monoqrafik şəkildə tədqiq edilməsi, Cənubi Azərbaycan yazıçı və şairlərinin əsərlərinin Azərbaycanda təbliği sahəsində xeyli iş görülməsi təqdirəlayiqdir. Lətifə Mirzəyevanın “Kərim Məşrutəçi Sönməz” monorafiyası, Mahmizər Mehdibəyovanın “Cənubi Azərbaycan dünən və bu gün” kitabındakı Cənubi Azərbaycan yazarları haqqında oçerk məqalələr, Zəminə Zeynalovanın Əziz Səlaminin şeirlərini topladığı “Qərib külək”, Pərvanə Məmmədlinin “Rza Bərahəninin yaradıcılığından seçmələr” adı ilə tərtib etdiyi kitab, Elmira Bağırovanın Gəncəli Sabahinin hekayələrini “Gül dəstəsi” adı ilə tərtib etməsi, Solmaz Daşdəmirovanın “Cənubi Azərbaycanın xanım şairləri” adlı antologiyası bu baxımdan maraq kəsb edir.
Mahmizər Mehdibəyovanın qələmə almış olduğu “Cənubi Azərbaycan nəsri dünən və bu gün” adlı kitabda Cənubi Azərbaycan nəsrinin zəngin irsi tədqiq edilmişdir. Cənubi Azərbaycan nəsrinin M.Ə.Talıbov, Z.Marağalı, M.H.Rüşdiyyə, A.P.Makulu, G.Sabahi H.F.Xoşginabi, H.Məmmədzadə, R.Bəhrani, Q.Saidi, S.Behrangi, N.Masuri, Ə.Daşqın, İ.Hadi, F.Vəfi, T.Məmmədraz, G.Gəncəlp, A.Əhmədoğlu kimi yazarların yaradıcılıqlarına qısa da olsa nəzər salınmışdır. F.ü.f.d. Mahmizər Mehdibəyova Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatını ümummilli ədəbiyyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsi olmasını iddia edərək, “...Şimalda yaranan ədəbiyyatdan fərqlikləri danılmazdır” [20, 3] fikrini də irəli sürmüşdür. Lakin müəllif irəli sürdüyü bu fikirə aydınlıq gətirməmiş, sadəcə “bu, yalnız Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının əhatə etdiyi mövzularının ictimai-siyasi xüsusiyyətləri ilə deyil, həm də ideya-bədii təmayülləri ilə də bağlıdır” [20, 3] deməklə kifayətlənmişdir. M.Mehdibəyova Cənubi Azərbaycan nəsrini tədqiq edərkən, XX əsrdə formalaşmış Cənubi Azərbaycan nəsrini yarandığı məkana və dil baxımdan təşəkkül etməsi faktına toxunaraq qeyd etmişdir ki, “yaranma məkanına görə XX əsr Güney Azərbaycan nəsrini iki böyük qrupa ayırmaq olar: Güney Azərbaycanın öz ərazisində və ya İranın başqa şəhərlərində azərbaycanlı yazıçıların yaradıcılığında meydana çıxan nəsr və mühacirət nəsri. Dil baxımından isə nəzərdən keçirilən hər iki qrup ikidilli olub, həm Azərbaycan, həm də fars dillərindən istifadə etməklə ərsəyə gəlmişdir. Bununla yanaşı, köməkçi qrup kimi bir də Şimali Azərbaycanda yerli müəlliflər tərəfindən Güney mövzusunda yaradılmış nəsr örnəklərini fərqləndirmək olar”. [20, 17] M.Mehdibəyovanın “Cənubi Azərbaycan nəsri dünən və bu gün” adlı kitabında əksini tapmış bədii oçerklər Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının formalaşmasında böyük rol oynamış insanların fəaliyyətinə ədəbiyyat tarixçiliyi baxımdan izlənilməsinə şərait yarada bilir. Kitabda ədəbiyyat tarixçiliyi üçün maraq kəsb edən amillərdən biri də, müəllifin Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında nəsrin janr tipologiyasına toxunması amilidir. M.Mehdibəyova Cənubi Azərbaycan nəsrində formalaşan kiçik hekayə, hekayə, yəni povest, roman kimi janrlara münasibət bildirməklə, bu janrların şifahi xalq ədəbiyyatının nağıl, dastan kimi nəsr janrlarından qaynaqlandığına toxunmuşdur.
Solmaz Daşdəmirovanın tərtib etdiyi “Cənubi Azərbaycanın xanım şairləri” adlı antologiyası Cənubi Azərbaycanda yazıb yaradan şair qadınların yaradıcılığını Azərbaycan oxucuları üçün təqdim edilməsi təqdirəlayiqdir. Antologiyada M.Üskuyi, N.Səlmasi, Ümleyli, P.Etsami, Dilşad, M.Cahanqiri, T.Mələki, A.Darai, M.Nəcəfi, N.Əsqəriyə, F.Tərabi, N.Xiyavi, P.Qulami, R.Kəbiri, H.Əzimi, S.Bəxşi, M.Pənahşahi, Ş.Cavanşir, M.Təbrizli və digər Cənubi Azərbaycan qadın şairlərinin yaradıcılığından nümunələr verilmişdir. Bu poetik nümunələrdə Cənubi Azərbaycanda baş verən tarixi və siyasi hadisələr öz əksini tapmış, islam ideyaları, xalqın adət-ənənəsinin təbliği, azadlıq fədailərinin fəaliyyətinin işıqlandırılması kimi hadisələr tərənnüm edilmişdir.
Solmaz Daşdəmirovanın tərtib etdiyi “Cənubi Azərbaycanın xanım şairləri” adlı antologiyası xalqın milli mənlik şüurunun inkişafında əvəzsiz rol oynamaqla yanaşı, müxtəlif xalqların tolerantlıq və multikultural baxışlarına, dini-əxlaqi əqidə və məfkurəsinin formalaşmasına təsir göstərir.
Pərvanə Məmmədlinin “Rza Bərahəninin yaradıcılığından seçmələr” adı ilə tərtib etdiyi kitab Rza Bərahəninin yaradıcılığı haqqında Azərbaycan oxucularına məlumat verir. P.Məmmədlinin Rza Bərahəninin şeirlərindən bir neçə nümunə, “Yurdumun sirləri” romanından parça, ədibin məqalələri və verdiyi müsahibələr diqqəti cəlb edir. Ədəbiyyat tarixçiliyinin izlənilməsi baxımından Rza Bərahəninin “Mövlana, sürrealizm, Rembo və Freyd arasında oxşarlıqlara dair araşdırma”, “Dünyanı gəzib-dolandıqdan sonra kəşf etdiyim Təbriz”, “Dr. Cavad Heyət- məhdud fürsətlər dahisi” kimi məqalələr ədəbiyyatşünaslıq elmi üçün maraq kəsb edir.
Pərvanə Məmmədli “Ayaz bəyin cəhənnəm günləri”, “Öldürülənlərin türküsü”, “Yurdumun sirləri”, “İlyas Nyu Yorkda”, “Quyudan quyuya”, “Azadə xanım və müəllif” kimi romanların müəllifi olan Rza Bərahəninin “İran ədəbi tənqidinin atası” kimi tanınması faktına toxunaraq vurğulamışdır ki, “...İranda modern və postmodern ədəbiyyatın öncüllərindəndir”. [22, 11] Pərvanə Məmmədli ədibin yaradıcılığına daxil olan əsərlər haqqında kitabda qısa məlumat verməyə nail ola bilmişdir: “İndiyə kimi əlli altı kitabı çıxıb, bunu da səkkizi roman, on dördü şeir kitabıdı. Bu romanların həcmi ümumilikdə dörd min səhifədən çoxdur. Xeyli-sayda ədəbi-tənqidi məqalələri çap olunub”. [22, 15-16]
Rza Bərahəninin “Mövlana, sürrealizm, Rembo və Freyd arasında oxşarlıqlara dair araşdırma” məqaləsində ədibin sürrealizm və sufizm arasında oxşarlıqlar görməsinə toxunması diqqəti cəlb edir. Rza Bərahəni hər ikisinin də mütləq subyektivizmə can atması, qeyri-fiziki kamillikdə olmağa çalışması faktını qeyd edərək arasındakı fərqlərə aydınlıq gətirir: “Sufi “kəsrət” (“çoxluq”) dünyasındakı simvollar, əlamətlər və işarələr vasitəsilə onun əsl mənbəyinə, yəni “vəhdət” (“vahidlik”) aləminə yol tapır. [22, 153] ...Sürrealizmdə də əşyalar qeyri-iradi olaraq subyektiv halət kəsb edir”. [22, 154]
Lətifə Mirzəyevanın ictimaiyyətə təqdim etdiyi “Kərim Məşrutəçi Sönməz” kitabı təkrar nəşr kimi diqqəti cəlb edir. Kitab 2016-cı ildə nəşr edilərək oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Lətifə Mirzəyeva şair, yazıçı, publisist, dilçi, tərcüməçi, tədqiqatçı, tənqidçi Kərim Məşrutəçi Sönməzin tədqiqatçısı kimi ədəbi yaradıcılıqla məşğul olan ədibin həyatı, ədəbi mühiti, bədii irsini tədqiq etmişdir. Monoqrafiyada Kərim Məşrutəçi Sönməzin poeziyası, nəsri, ədəbi-nəzəri fikirləri, tərcüməçilik fəaliyyəti əksini tapmışdır. K.M. Sönməzin yaradıcılığında poeziya nümunələrinə nisbətdə nəsr əsərlərinin azlıq təşkil etməsi faktına toxunmuş L.Mirzəyeva qeyd edirdi: “K.M. Sönməzin nəsr əsəri də yazması təqdirəlayiq haldır. Lakin bu onun poetik əsərləri qədər çox deyil”. [18, 130] Monoqrafiyada ədibin nəsr janrlarının müxtəlif olması faktı da qeyd edilmişdir. Məsələn, K.M. Sönməzin memuar janrında xatirələr qələmə alması faktı vurğulanmışdır: “K.M. Sönməzin 2002-ci ildə Tehranda “Dursa” nəşriyyatında çap edilən “Həsrət çələngi” adlı xatirələr məcmuəsi memuar janrda yazılmış nəsr əsəri də adlandırılır”. [18, 131] Monoqrafiyada K.M. Sönməzin Cənubi Azərbycan nəsr janrının vəziyyəti, ədəbi prosesdə özünün yerini tuta bilməməsi ilə əlaqədar düşüncələri, ana dilli məktəb və dərs vəsaitlərinin olmamasına toxunması amili, klassik və müasir ədəbiyyatımıza dərindən bələd olan sənətkar kimi təqdim edilmişdir. Lətifə Mirzəyevanın “Kərim Məşrutəçi Sönməz” kitabı Cənubi Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyini izləməyə imkan verən tədqiqatlardan biridir.

Davamı: II HİSSƏ - BURADA!..

ZiM.Az

.