Müşfiq BORÇALI
M-Borcali@mail.ru
M-Borcali@mail.ru
TİFLİS (TBİLİSİ) ŞƏHƏRİ - Gürcüstanın paytaxt şəhəri Tbilisi - 1936-cı ilə kimi belə adlanıb.
Tiflisin yaranması Vaxtanq Qorqasalın adı ilə bağlıdır. Belə nəql olunur ki, çar Vaxtanq Qorqasal Gürcüstanın o vaxtlar ana şəhəri olan Msxeta həndəvərində ova çıxıbmış. Çarın şahini səmadakı qırqovulun arxasınca düşür. Onlar yavaş-yavaş Msxetadan uzaqlaşırlar. Nəhayət, şahin qırqovulun üzərinə şığıyır və onu yerə salır. Hər iki quş gölməçəyə düşür. Çar görür ki, quşlar qaynar gölməçədə bişmişlər. Beləcə Qorqasal, suyu qaynar olan bulaq aşkar edir və həmin yerdə şəhər salmağı qərara alır. Adının mənasını gürcücə «isti su» anlamını verən Tiflis şəhəri belə yaranır. O vaxtlar Mtabori dağlarının ətəklərində olan isti bulaqlar indi də mövcuddur. Həmin bulaqlar əsasında tikilmiş hamamlar Allahın möcüzəsi sayıla biləcək kükürdlü isti sularla fasiləsiz olaraq təmin olunur. Onu da qeyd edək ki, çox ağıllı, uzaqgörən, fədakar, siyasətçi, sərkərdə olan çar Vaxtanqın ləqəbi Qorqasal, türk-fars söz birləşməsindən yaranıb, «Qurd başı» mənasını verir. Onun dəbilqəsinin önündə canavar rəsmi həkk olunubmuş. Gürcüstanın pravoslav kilsəsi qəhrəman çarı müqəddəs elan etmiş, ünlü tarixçi Cavanşir onun barəsində əsər yazmışdır.
Tiflis şəhərində tarixən mövcud olmuş bir çox toponimlər son illərdə rəsmi sənədlərdə «gürcü»ləşsə də, xalq arasında indi də əzəli adları ilə çağrılmaqdadır. Belə ki, Avcala, Cala, Aşağı Cala, Ortacala, Saburtala, Neftçala, Naftulluq, Atəşgah, Abbasabad meydanı, Amarat (İmarət), Alafxana, Aşbazxana, Topxana, Hovuzxana, Baqqalxana, Dabbaqxana, Nağaraxana, Səracxana, Siracxana, Zərgərxana, Zərrafxana, Xalanxala, Xarrazxana, Gorxana, Qəssabxana, Kababxana, Lüləxana, Pambıq cərgəsi, Aşağı Məhəllə, Bazar, Şeytanbazar, Meydan, Bakı bağı, Qeybullanın bağı, Müctəhid bağı, Bülbül calası, Cırdahan, Xarpux, Nəbatat bağı, Qeybullanın bağı, Qumarbazların bağı, Qoçoğlunun suyu, Bəzəkli hamam, Xocanın hamamı, Çarx hamamı, Sənan dağı, Qala, Narınqala, Qorça-qala, Qoşa qala, İsgəndər qalası, Müsəlman məzarlığı, Cümə məscidi, Koroğlu qayası, Tatar bazarı, Tatar meydanı, Təbriz meydanı, Təklə karvansarası, Gəncə qapısı, Gümüşün yolu, Arıxlı, Basqallar, Seyidlər, Seyidabad, Şıxlı, Şahtaxtı, Mirzabad, Şərab yoxuşu, Siracxana yoxuşu, Vazeh küçəsi və s. toponimlər babalarımızın ruhunu yaşadır.
Ensiklopedik zəkası ilə bütün Şərqdə məşhur olan görkəmli Azərbaycan filosofu Hübeyş Tiflisinin hələ XI əsrdə yaşayıb-yaratdığı qədim Tiflis şəhəri, XVII əsrdə Güney Qafqaz Rusiya tərəfindən işgal edildikdən sonra bölgəni idarə edən Qafqaz canişinliyinin məhz bu şəhərdə yerləşdirildiyindən, istər-istəməz burada yaşayan əhalinin yaşayış tərzinin nisbətən yaxılaşdırılması, mədəniyyət və məişətlərinin inkişaf etdirilməsi üçün müəyyən işlərin görürüldüyündən, XIX əsrdə Gürcüstanın mərkəzi olmaqla yanaşı, həm də Borçalıda və bütün Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların, eləcə də bütöv Güney Qafqazın ədəbi-ictimai-siyasi, daha dəqiq desək, ədəbiyyat, mətbuat və mədəniyyət mərkəzi kimi formalaşmışdır.
Milli dramaturgiyamızın banisi, görkəmli mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin ölməz əsərləri bu şəhərdə yaranmış, Azərbaycan teatrının əsası burada qoyulmuş, Azərbaycan dilində ilk tamaşa - M.F.Axundzadənin «Hekayəti-Molla İbrahimxəlil-kimyagər» əsəri 1872-ci ildə Tiflisdə Novruz bayramı münasibətilə müsəlman həvəskarları tərəfindən məhz bu şəhərdə səhnəyə qoyulmuşdur. Sonralar həmin teatr dövlət teatrına çevrilmiş və 1947-ci ilədək M.F.Axundzadə adına Gürcüstan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı adı ilə fəaliyyət göstərmişdir.
Son illərdə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə həmin teatr təmir və bərpa olunmuşdur.
Lirik şeirləri dillər əzbəri olan, yeni dövr Azərbaycan tarixşünaslıq elminin banisi Abbasqulu ağa Bakıxanov və şərqiləri ilə ürəkləri oxşayan, nəğmələrə çevrilərək bütün Avropanı gəzib-dolaşan Mirzə Şəfi Vazeh uzun müddət Tiflisdə yaşayıb-yaratmışlar.
Tiflis şəhərində Türk-Azərbaycan dilində ilk rəsmi dünyəvi məktəblərin fəaliyyətə başlaması tarixi 1847-1849-cu illərdən qeyd olunur.
Azərbaycan dilində sövti üsulla yazılan ilk dərslik kitabları - adı Azərbaycan maarifinin tarix kitabına həmişəlik həkk olunmuş fədakar insan Aleksey Osipoviç Çernyayevskinin öz tələbələri Rəşidbəy Əfəndiyev və Səfərəlibəy Vəlibəyovla birlikdə tərtib etdiyi «Vətən dili» dərsliyinin birinci (1882) və ikinci hissələri (1888) ilk dəfə Tiflisdəki daş basmaxanasında işıqüzü görmüşdür. Bu kitabların hər ikisi uzun müddət Azərbaycan məktəblərində yeganə və sanballı dərslik kimi qiymətləndirilmiş, 1919-cu ilə qədər on dəfə təkrar nəşr olunmuşdur.
Rəşidbəy Əfəndiyevin kiçikyaşlı məktəblilər üçün «Uşaq bağçası» (1898), bir az böyük məktəblilər üçün «Bəsirətül-ətfal» (1901), Abdulla Şaiqin «İkinci il» (1908) dərslikləri də ilk dəfə Tiflisdə nəşr olunmuşdur. Bu ənənə XX əsrin 20-ci illərindən etibarən daha da sürətlə davam etmiş, intensiv xarakter almış və həm də xeyli genişlənmişdir. 1921-1925-ci illərdə Azərbaycan (türk) dilində 5 adda kitab, 26 adda müxtəlif kitabça və ya broşüralar çap edilmişdir. 1923-cü ildə «Əşar məcmuəsi», 1927-ci ildə «Qığılcım» ədəbi almanax işıqüzü görmüşdür.
Lakin təəssüflə qeyd edək ki, 1937-1940-cı illərdə Tiflis ədəbi-ictimai mühitinin başqa sahələrində olduğu kimi, kitab nəşri işləri də repressiyanın qurbanı olmuş və düz 37 il Tiflisdə və eləcə də bütün Borçalıda Azərbaycan dilində bir nüsxə belə kitab nəşr edilməmişdir.
Bu haqda heç söz-söhbət belə ola bilməzdi. Bir tərəfdən xalqımızın milli-mədəni-elmi inkişafı qarşısına böyük sədd çəkilmişdir; Digər tərəfdən isə Gürcüstanda yaşayıb-yaradan ziyalılarımız 1960-cı illərə qədər burada ictimai-mədəni şəraitin olmaması ucbatından baş götürüb Azərbaycana köçmüşlər. Yalnız 1960-cı ildə “Sovet Gürcüstanı” /indiki “Gürcüstan”/ qəzetinin və Tiflis radiosunun Azərbaycan dilində verilişlərinin bərpasından sonra Tiflisdə yaradıcı qüvvələr cəmlənməyə başlamışlar.
Bu da soydaşlarımızın mədəni-milli muxtariyyatı sahəsində az da olsa dirçəlişinə səbəb olmuşdur.
Və bu dirçəlişin inkişafında professor Mədəd Çobanovun xidmətlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. O, 1977-ci ildə 37 illik fasilədən sonra Tiflisdə ilk dəfə Azərbaycan dilində kitab - “Azərbaycanca-gürcücə qısaca danışıq lüğəti” (M.Çinçaladze ilə birlikdə) nəşr etdirmişdir. Bunun ardınca Azərbaycan şairlərinin Gürcüstan haqqında yazdıqları şeirləri toplayıb “Sevirəm Gürcüstanı” (Bakı, “Azərnəşr” 1977, Azərbaycan dilində) və “Dostluq nəğmələri” (Tiflis, “Merani”, 1978, gürcü dilində) adı altında ayrıca kitab şəklində çap etdirən M.N.Çobanov daha bir neçə kitabın Tiflisdə işıqüzü görməsinə nail olmuşdur.
O, pedaqoji institutların filologiya fakültələrinin və orta məktəblərin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimləri üçün “İfadəli qiraət” (1977), “Dialektoloji təcrübə” (1980), “Azərbaycan antroponikasının əsasları” (1980), “Mətnin linqvistik təhlili” (1982), “Azərbaycan dili” (X-XI siniflər üçün, 1991) fənnləri üzrə proqramlar, “Azərbaycan dilinin tədrisi məsələləri” (1981), “Azərbaycan antroponimikasının əsasları” (1983), “Mətnin linqvistik təhlili” (1984, 1987), “Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasına dair” (1986), “Familiya. Təxəllüs” (1987), “Azərbaycan şəxs adlarının semantikası və orfoqrafiyası” (1990), “Azərbaycanca-gürcücə danışıq lüğəti” (1991, ikinci nəşr), “Azərbaycan dili” (X sinif üçün dərslik, 1991), “Azərbaycan dili” (XI sinif üçün dərslik, 1992) və s. kimi kitablar çap etdirərək müəllimlərin, tələbə və şagirdlərin ixtiyarına verilmişdir. Böyük maraqla qarşılanmış həmin proqram və dərsliklər, eləcə də metodik vəsaitlər haqqında neçə-neçə tanınmış alimlər müxtəlif mətbuat səhifələrində müsbət rəylərlə çıxış etmişlər.
Tiflisdə yaşayıb-yaradan digər ziyalılarımız da burada bir sıra kitablar nəşr etdirmişlər. Onlardan Əzim İsmayıllının tərtib və nəşr etdirdiyi “Çeşmə” (1980), “Dan ulduzu” (1987, 1988, 1990) ədəbi məcmuələri, Adil Mişiyevin “Azərbaycan yazıçıları və Tiflis ədəbi-ictimai mühiti (1820-1905-ci illər)” (1987), Alı Musayevin “M.F.Axundov və G.Eristavi” (1990), Valeh Hacıyevin “Azərbaycan folkloru ənənələri” (1992), Şurəddin Məmmədlinin “Alın yazımız” (1997), Məmmədhüseyn Bəxtiyarlının “Şeirlər, tərcümələr” (1984), Əlixan Düşgünün “Düşüncələr” (1984), “Səbuhi” (1989), Bahəddin Oruclunun “Borçalı dünyası” (1993), “Borçalı axşamları” (1998) kitabları, eləcə də, Bahəddin Oruclunun Zümrüd Orxanla birlikdə Marneulidə nəşr etdirdikləri “Dağlar dərdə düşsə...” (1992) ədəbi məcmuəsi və s. xüsusilə qiymətlidir.
Sevindirici haldır ki, son illərdə bu ənənə uğurla davam etdirilir. Bu sahədə tanınmış Borçalışünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor Şurəddin Məmmədlinin və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Gürcüstan şöbəsinin rəhbəri, "Varlıq" Mədəniyyət Mərkəzinin sədri Rafiq Hümmətin əməyini xüsusilə vurğulamaq lazımdır!.
Onu da qeyd edək ki, XX əsrin I yarısında Tiflis Azərbaycan ədəbi-ictimai mühitinin inkişafında Tiflis şəhərində fəaliyyət göstərmş Tiflis Türk Pedoqoji Texnikumunun, Tiflis Müəllimlər İnstitutunun (ikiillik) əyani və qiyabi şöbələrinin, XX əsrin II yarısında isə A.S.Puşkin adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (sonralar S.S.Orbeliani adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji Universitetinin) tarix-filologiya fakültəsinin Azərbaycan bölməsinin və «Azərbaycan dili və ədəbiyyatı» kafedrasının böyük rolu olmuşdur. 1970-2000-ci illərdə həmin kafedaya müxtəlif vaxtlarda rəhbərlik etmiş filologiya elmləri doktorları, professorlar Adil Mişiyev, Mədəd Çobanov və Valeh Hacıyev, eləcə də həmin kafedranın əməkdaşları olmuş filologiya elmləri doktorları, professorlar Şurəddin Məmmədli, Telman Quluyev, filologiya elmləri namizədləri, dosentlər Həmid Vəliyev, Mahmud Hacıxəlilov, Gülnarə Qocayeva-Məmmədova, baş müəllim Alxan Binnətoğlu (Səmədov) və başqaları burada elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, Gürcüstandakı Azərbaycan məktəblərinin pedaqoji kadrla təmin olunmasına böyük əmək sərf etmişlər. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, məhz onların gərgin əməyi və mübarizəsi sayəsində Tiflisdə bir sıra elmi, elmi-pedaqoji, elmi-publisistik, bədii və s. kitablar, məcmuələr, lüğətlər nəşr olunmuşdur.
Azərbaycan Milli mətbuatının yananmasında və inkişafında da Tiflis ədəbi mühitinin xüsusi rolu olmuşdur. Belə ki, XIX əsrin 20-ci illərində «Zaqafqaziya»nın inzibati-mədəni mərkəzi olan Tiflisdə rus dilində nəşr olunan ilk mətbuat orqanı - «Tiflisskiye vedomosti» (1828-1832) qəzeti bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nəinki Tiflisdə, eləcə də bütün Qafqazda rus dilində çıxan ilk qəzet mədəniyyət və mətbuat sahəsində böyük canlanma yaratmışdır. Qəzetdə həmin dövrdə baş verən hadisələr haqqında, eləcə də B.Marlinski, V.Qriqoryev, P.Sankovski, Q.Qordeyev, V.Suxoruxov və başqalarının yazıları ilə yanaşı həm də, «Abbasabad mühasirəsinin təsviri» (1829, № 27,30). «Müasir tarix: Azərbaycan vilayətinin hərbi vəziyyəti haqqında» (1829, № 38,43), «Moskvalı dostuma məktub» (1830, № 25, 53 və b.), «Qarabağ əyalətinə tarixi baxış» (1830, № 81-83) və s. məqalələrdə Azərbaycan haqqında, azərbaycanlıların məişəti, yaşayış tərzi və s. haqqında məlumatlar verilmiş, xalqımızın şifahi və yazılı ədəbiyyatı haqqında söhbətlər açılmışdır. A.Bakıxanov qəzetdə tərcümə əsərləri ilə çıxış etmişdir.1828-ci ildə rusca fəaliyyətə başlayan «Tiflisskiye vedomosti» qəzeti 1829-cu ildə gürcü, 1830-cu ildə fars və 1832-ci ilin yanvarından isə Azərbaycan dilində çıxmağa başlamışdır. Azərbaycan dilində «Tiflis əxbarı» adı ilə çıxan bu qəzeti təkcə Güney Qafqazda deyil, İranda və Türkiyədə də oxuyurdular. Qəzetin redaktoru P.S.Sankovski idi və o, 1832-ci il oktyabrın 19-da vəfat etmiş və 1833-cü ilin əvvəllərində «Tiflis əxbarı» qapanmışdır.
1838-ci ildə Tiflisdə «Zakafqazskiy vestnik» adında rusca daha bir qəzet çıxmağa başlamış və bir az sonra həmin qəzet Azərbaycan və gürcü dillərində də buraxılmışdır. «Qafqazın bu tərəfinin xəbəri» adlanan bu qəzet - rəsmi dövlət məlumatlarını, fərmanları, qərarları, qanunnamələri və s. Azərbaycan dilində yayan bir orqan idi və bu orqan dəqiq olmayan məlumata görə 1846-cı ildə bağlanmışdır.
Bu ilk mətbuat qığılcımları XIX əsrin 40-cı illərində daha da parlamış, M.F.Axundzadə M.Ş.Vazehlə birlikdə Azərbaycan dilində qəzet və kitablar nəşr etmək üçün mətbəə yaratmağa təşəbbüs etmişlər. Təəssüflər olsun ki, bu təşəbbüslər Çar Rusiyasının qadağalarına əsasən müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnmişdir. Amma «çap sözünün qüdrətinə inanan» M.F.Axundzadə Qafqazdakı bütün mətbuat orqanlarından maksimum istifadə etməyə çalışmış, xüsusilə də «Kavkaz» (1846-1918) qəzeti ilə müntəzəm əlaqə saxlamışdır. Böyük rus tənqidçisi V.Q.Belinskinin yüksək qiymətləndirdiyi «Kavqaz» qəzeti Azərbaycan ziyalılarının ən çox əməkdaşlıq etdiyi mətbuat orqanlarından biri idi.
Bu qəzetin səhifələrində Xaqani, Nizami, Füzuli, Vaqif, Vidadi, M.Ş.Vazeh, A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, Aşıq Pəri və b. Azərbaycan sənətkarlarının əsərlərindən nümunələr və onlar haqqında məqalələr dərc olunmuşdur. A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı və M.F.Axundzadənin ardınca M.Səfiyev, M.Şahtaxtinski, S.M.Qənizadə, S.Vəlibəyov, F.Köçərli, E.Sultanov, M.Ş.Mirzəyev, N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, R.Axundov, G.Gəngərli və b. görkəmli yazıçı, jurnalist və publisistlərimiz də müxtəlif ədəbi-mədəni ictimai-siyasi məsələlərlə bağlı «Kavkaz» qəzetinin səhifələrində dönə-dönə çıxış etmişlər. Nəhayət, 1868-ci ildə Azərbaycan dilində müstəqil qəzet çıxarmaq fikrinə düşən Həsən bəy Zərdabi böyük əzab-əziyyətər hesabına düz yeddi il sonra 1875-ci ildə qəzetin nəşrinə icazə ala bilmiş və 1875-ci il iyunun 22-də Bakıda «Əkinçi» qəzetinin birinci nömrəsinin çıxması ilə Azərbaycan Milli dövri mətbuatının özülü qoyulmuşdur. «Əkinçi»nin cəmi 56 (1875-ci ildə 12, 1876-cı ildə 24, 1877-ci ildə 20) nömrəsi çıxmış, lakin mətbuat tariximizdə böyük və silinməz izlər qoymuşdur.
İlk Azərbaycan qəzeti «Əkinçi» (1875-1877) bağlandıqdan sonra bir çox Azərbaycan ziyalıları Tiflisə üz tutmuş, Hacı Səid Ünsizadənin redaktorluğu ilə «Ziya» (1879-1880), «Ziyayi-Qafqaziyyə» (1880-1884), Hacı Səid Ünsizadənin qardaşı Cəlal Ünsizadənin redaktorluğu ilə «Kəşkül» (1883-1891), XX əsrin əvvəllərində görkəmli jurnalist M.Şahtaxtlının rəhbərliyi ilə «Şərqi-Rus» (1903-1905) qəzetləri, eləcə də böyük demokrat M.C.Məmmədquluzadənin «Molla Nəsrəddin» (1906-1918) satirik jurnalı Tiflisdə nəşr olunmuş, ədəbiyyatımızın, mədəniyyətinmizin və mətbuatımızın inkişafında və təbliğində müstəsna xidmətlər göstərmişlər. Daha sonralar isə dahi Nəriman Nərimanov, Abdulla Şaiq, Ömər Faiq, Əziz Şərif kimi ədiblərimiz bu şəhərdə yaşayıb-yaratmış, «Qeyrət» adlı ilk Milli mətbəəmiz Tiflisdə yaradılmış, İsmayıl Qutqaşınlı, Həsənbəy Zərdabi, Hüseyn Cavid, Firudin bəy Köçərli, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, S.M.Qənizadə, Hüseyn Minasazov, habelə Qori Seminariyasının və Tiflis Aleksandr Müəllimlər İnstitutunda təhsil almış Azərbaycan ədəbiyyatı, maarifi və ictimai fikrinin bir çox tanınmış nümayəndələri Tiflis ədəbi-ictimai mühiti ilə sıx bağlı fəaliyyət göstərmişlər.
Bu ənənə Gürcüstan Demokratik Respublikası (1918-1921) dövründə xeyli inkişaf etdirilmiş, «Gələcək» (1918), «Gənclər yurdu» (1918), «Qələbə», «Al bayraq» (1918), qəzetləri, «Vətən» (1920) məcmuəsi və digər mətbuat orqanları işıqüzü görmüşdür. Gürcüstan Demokratik Respublikasının süqutundan və Gürcüstan Sovet Respublikası qurulduqdan sonra isə həmin mətbuat orqanları öz fəaliyyətini dayandırmışlar. Elə buna görə də, Tiflisdə yaşayan Azərbaycan ziyalıları keçmiş Müsəlman Seyminə məxsus olan mətbəə vəsaitləri əsasında Tiflisdə Azərbaycan türkcəsi ilə yeni mətbuat orqanları yaradılması üçun fəal mübarizəyə başlamış və 1921-ci ilin mart ayında «Kommunist» qəzetini yaratmışlar. 1922-ci ilin əvvəllərindən isə xalqımızın böyük oğlu Nəriman Nərimanovun təşəbbüsü və himayəsi ilə «Yeni fikir» qəzeti nəşrə başlamış və 1927-ci ildən 1938-ci ilədək «Yeni kənd»lə əvəz olunmuşdur. Həmin illərdə Tiflisdə «İşıqlı yol» (1924) qəzeti, Şərqdə latın əlifbası ilə çıxan ilk ədəbi-ictimai məcmuə - «Dan ulduzu» (1926-1931), «Şərq kolxozçusu» (1931), «Qızıl şəfəq» (1926-1930), «Yeni qüvvə» (1930-1939), «Gənc nəsil» (1939-1941) jurnalları da işıqüzü görmüşdür.
1939-cu ildən etibarən «Yeni kənd» qəzeti «Sovet Gürcüstanı» adı altında çıxmağa başlamışdır.
«Sovet Gürcüstanı» qəzetini 1956-1959-cu illərdə həftədə 5 dəfə nəşr olunan «Zarya Vostoka» - «Şərqin şəfəqi» qəzeti əvəz etmişdir. Qəzetin redaktor müavini - Azərbaycan variantının rəhbəri Murtuz Muradov olmuşdur.
1960-cı il avqustun 2-də isə «Sovet Gürcüstanı» qəzeti Murtuz Muradovun redaktorluğu ilə yenidən fəaliyyətə başlamış, sonralar isə Qulu Quluyevin və Süleman Süleymanovun redaktorluğu ilə Tiflisdə Azərbaycan ədəbi mühitinin yenidən dirçəlişinə və inkişafına təkan vermişdir. 1984-cü il may ayının 1-dən həftədə üç dəfə 2 çap vərəqi həcmində nəşr olunan qəzetə fəlsəfə elmləri doktoru, professor Teymuraz Cəfərli rəhbərlik etməyə başlamışdır. Həmin qəzet 1991-ci ildən «Gürcüstan» adı ilə Gürcüstanın Əməkdar jurnalisti Süleyman Əfəndinin (S.Süleymanovun) redaktorluğu ilə fəaliyyətini davam etdirmişdir. 2014-cü ildən isə qəzetin Baş redaktoru Gürcüstanın Əməkdar jurnalisti İslam Əliyevdir.
Onu da qeyd edək ki, əgər «Kommunist»i (1921) Məmmədəli Nasir, Mirzə Davud Rəsulzadə kimi qələm sahibləri rövnəqləndirirdilərsə, «Yeni fikir»in (1922), «Yeni kənd»in (1927) ətrafında Nəriman Nərimanov, Əziz Şərif, Ömər Faiq Nemanzadə, Ələkbər Seyfi, Saleh Zəki, Hüseyn Səmih kimi istedadlı müəlliflər toplaşaraq qəzeti oxucuların sevimlisi etmişdilər. 1939-cu ildən «Sovet Gürcüstanı», 1991-ci ildən isə «Gürcüstan» adı ilə işıqüzü görən bu qəzetə müxtəlif vaxtlarda Həsən Səbri, Böyükağa Talıblı, Rzaqulu Nəcəfov, M.D.Hüseynov, İbrahim Tağıyev, Teymur Hüseynov, Məcid Seyidov, Murtuz Muradov, Qulu Quluyev, Süleyman Süleymanov, Teymuraz Cəfərli və yenidən Süleyman Süleymanov redaktorluq etmişlər. Ayrı-ayrı dövrlərdə qəzet öz ətrafına Əziz Şərif, Əliyar Qarabağlı, Əhəd Hüseynov, Rza Şahvələd, M.S.Ordubadi, Əli Nəzmi, Əli Vəliyev, M.C.Paşayev, Adil Babayev, Seyfulla Əliyev, Əli Nəzmi, Həsən Qapalov, Ə.Heydərli, A.Ucarlı, Q.İsmayılov, O.Cüməzadə, İ.Zeynalov, O.Aynabov, Ziya Borçalı (Əfəndiyev), M.H.Bəxtiyarlı, Vəli Əliyev, Əflatun Saraclı, Mədəd Çobanov, Həmid Vəliyev, Dünyamalı Kərəm, İslam Əliyev, Nəsib Yusifoğlu (Nəsibov), Elman Kələyev, Şahvələd Eyvazov, Qasım Məftuni (Əhmədov), Məmməd Gülməmmədov, Alxan Binnətoğlu (Səmədov), Valeh Hacıyev, Şurəddin Məmmədli, Şahvələd Eyvazov, Emin Elsevər (Mahmudov), Əlixan Düşgün, Mirzə Məhəmmədoğlu (Maşov), Əzim İsmayıllı, İmir Məmmədli, Bəhram Mehdi, Müzəyyət Yusifov, Mahmud Keşəli, Elbrus Həsənli, Arif Mustafazadə, Eyvaz Əlləzoğlu, Rafiq Hümmət, Musa Çobanov, Əziz Dəlivəlov, Xətayə Rüstəmova, Müşfiq Çobanlı, Həmzəli İlyasov, Lətif Kamil, Gülxanım Əhmədova və b. kimi vətənpərvər qələm sahiblərini - publisistləri, ədəbiyyatçıları, jurnalistləri cəlb etmiş, onların qeyrəti və əməyi sayəsində öz fəaliyyətini şərəflə davam etdirmişdir.Bu yerdə tələbə dostum, istedadlı şair qardaşım Rafiq Hümmətin "TİFLİS" şeirini xatırlamaq yerinə düşər.
Rafiq Hümmət “TİFLİSİM” şeirində beş il ali təhsil aldığı və neçə illərdi ki, yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi şəhəri sahilə, özünü isə daima sahilə san atan dalğaya bənzətmişdir:
Sən mənim sahilim, mən sənin dalğan,
Səhərlər yuyunur, siqar yandırır,
Yemək də yemədən sənə gəlirəm.
Hər axşam sinəmdən itələyirsən,
Yeni səhər olur... yenə gəlirəm.
Hər səhər dalğa tək yönüm sahilə,
Çırpıla-çırpıla gəlirəm sənə.
Gecənin yuxusuz yorğunluğundan
Qurtula-qurtula gəlirəm sənə.
Bir ayrı şəhərdən gəlirəm sənə,
Hər səhər sən özün çəkirsən məni.
Neyniyim, axşamlar bir dolça su tək
Yenidən yoluna tökürsən məni.
Səni bu dünyada ölümcül sevən
Ağıllı da mənəm, vallah, dəli də.
Dünyanın ən gözəl qızlarını mən
Sevmişəm prospekt Rustavelidə.
Hər axşam sakitcə çəkilir səndən,
Hər səhər dalğa tək qabarıram mən.
Bütün məni sevən dosta, tanışa
Səni sevsin deyə, yalvarıram mən.
Sahilim, ümidim, ləpədöyənim,
Tiflisim - alınmaz qalamsan mənim.
Səni sevdiyimi necə deyim ki -
Atamsan, anamsan, balamsan mənim.
* * *
XX əsrin 90-cı illərində Əzim İsmayıllının redaktorluğu ilə «Mirzə Cəlil-Molla Nəsrəddin» məcmuəsi nəşr olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərindən isə Tiflisdə «Varlıq» (redaktoru Rafiq Hümmət), «Gürcüstanın səsi», «Gürcüstan azərbaycanlıları konqresi» və s. adlı qəzetlər nəşr olunur, Azərbaycan mətbuatı ənənələrini şərəflə davam etdirirlər.
Hazırda Tbilisi şəhərində Heydər Əliyev adına bağ, Heydər Əliyev adına prospekt, Bakı, M.F.Axundov, N.Nərimanov, M.Ş.Vazeh və s. adlı küçələr var. Paytaxtda Azərbaycan Respublikasının Gürcüstandakı Səfirliyi, Heydər Əliyev Fondunun Tbilisi nümayəndəliyi, Heydər Əliyev Muzeyi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Gürcüstan şöbəsi, SOKAR - Azərbaycan Neft Şirkətinin Gürcüstan nümayəndəliyi, M.F.Axundzadənin, N.Nərimanovun, və C.Məmmədquluzadənin Ev-muzeyləri, Azərbaycanlıların «Varlıq» Mədəniyyət Mərkəzi fəalliyət göstərir. Soydaşlarımız Tbilisidəki M.F.Axundzadə adına 73 saylı Azərbaycan ümumtəhsil məktəbində və 64 saylı məktəbin Azərbaycan bölməsində doğma ana dilimizdə təhsil alırlar…
Tbilisi şəhərindəki Heydər Əliyev adına bağda xalqımızın ümummilli lideri, ulu öndər Heydər Əliyevin, Nəbatat bağında görkəmli ədiblərimiz Mirzə Fətəli Axundovun, Mirzə Şəfi Vazehin qəbirüstü abidələri, Fətəli xan Xoyskinin, Həsən bəy Ağayevin büstləri, Xalq artisti İ.İsfahanlının evi qənşərində barelyefi qoyulub. Tiflis şəhəri XIX əsrdə və XX əsrin birinci yarısında olduğu kimi, yenidən Azərbaycanlıların mədəni mərkəzinə çevrilmiş, burada geniş miqyaslı tədbirdər həyata keçirilir. Əlbəttə, bu sahədə Azərbaycan-gürcü xalqlarının tarixi əlaqələri və dostluq, qonşuluq münasibətləri ön cərgədə qeyd olunur...
P.S. :Tbilisi...
Nabatat bağı.
Qədim Müsəlman qəbristanliqi...
Böyük Azərbaycan ədibləri M.F.Axundov, M.Ş.Vazeh, görkəmli dövlət xadimlərimiz, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucuları - Fətəli xan Xoski və Həsən bəy Ağayev və başqa dahilərimizin uyuduğu məzarliq...
Mənim hər Tiflisə getdiyim zaman ziyarət etdiyim məkan... Ruhunuz şad olsun...
Böyük Azərbaycan ədibi M.Ş.Vazehin məzarı başında...
Mən fəxr edirəm ki, bu qəbirustu abidənin qoyulmasında mənim də əməyim olub...
Hələ 1989-1990-cı illərdə Azərbaycanın bir sıra mətbuat orqanlarında, o cümlədən, "Azərbaycan müəllimi", "Azərbaycan gəncləri", "Ədəbiyyat" və b. qəzetlərdə bir neçə dəfə M.Ş.Vazehin, eləcə də bu qəbiristanlıqda uyuyan digər ədiblərimizin qəbirlərinin itmək təhlükəsi olduğu haqqda bir neçə dəfə məqalələr yazmış -- sözün əsl mənasında həyacan təbili çalmışdım...
Çox sağ olsunlar ki, xeyirxah insanlar səsimə səs verdi və həmin qəbiristanlıqda bir neçə qəbirin üstü götürüldü və yeni abidələr qoyuldu...
Allah rəhmet eləsin, Ruhunuz şad olsun,
ey ustadlarımız!....
Bu da düz 24-25 il əvvəl qələmə aldığım yazı....
Allaha min sükür ki, neçə illərdən sonra axır ki, Haqq-ədaleət qalib gəldi....
Xeyirxah insanlar qollarını çırmaladı və sözdən əmələ keçdilər...
Tbilisidəki qədim Müsəlman Qəbiristanlığında - indiki Nəbatat baqinda dəfn olunmşs Azərbaycan Ziyalılarının xatirəsinə ucaldılmış Abidənin yanında....
Ruhunuz şad olsun, ey dəyərli Azərbaycan övladları.
M.F.Axundovun Ev Muzeyində...
.
Muəllif huquqları qorunur. Məlumatdan istifadə etdikdə istinad mutləqdir.
