ARZU VƏ İSTƏKLƏR REALLAŞANDA

REDAKSİYAMIZIN ARXİVİNDƏN:
Düz bir il öncə...

İllər quş kimi uçur, gözünü yumub açdıqca yarpaqların saralaraq xəzəl kimi yerə tökülməsinin, tumurcuqlamış ağacların ətir və gözəlliyinin, cəh-cəh vuran quşların nəğməsinin şahidi olursan. Bir sözlə, təbiət özünəməxsus özəllik və gözəllikləri ilə ömür karvanının ahəstə-ahəstə getməsindən xəbər verir. Getməkdə olan bu ömrü hər kəs düzgün dəyərləndirə bilirmi?

Akademik İsa Həbibbəyli öz elmi fəaliyyəti, təşkilatçılıq qabiliyyəti, insanlığı ilə həyatda iz qoymağı bacaran alimlərdəndir. O, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat institutuna direktor təyin olunduğu gündən institutun abı-havası, sözün əsl mənasında dəyişdi, yeni ruh, ciddi dönüş və institutun elmi fəaliyyətində canlanma yarandı.

Gəldiyi ilk gündən hər bir alimin elmi fəaliyyəti ilə bağlı məlumatların institutun saytında yerləşdirilməsini təmin etdi.
Çap olunan kitab və məqalələr alim əməyinin göstəricisidir. Hər kəs il boyu bir neçə məqalə çap etdirmək iqtidarında deyildi. İsa müəllimin gəlişi ilə bu məsələ də çözüldü, şöbələrin profilinə uyğun jurnallar təsis edildi. Hal-hazırda institutumuzda “Poetika. İzm”, “Ədəbi əlaqələr”, “Ədəbiyyat məcmuəsi” “Çağımızdan görünən orta əsrlər” adlı jurnallar dərc olunur.

Aktual məsələlərdən biri də müdafiə şurasının elmi fəaliyyəti ilə bağlı idi. Nizami adına Ədəbiyyat institutunda D.01.131 - Dissertasiya şurasının fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, institut əməkdaşlarının illərlə növbə gözləməsinin şahidiyəm. Yeni rəhbərlik bu məsələni də tez bir zamanda həll etdi. Fəxarət hissi ilə qeyd etmək istərdim ki, son zamanlarda institutumuzun 6 əməkdaşı müdafiə etmiş, hətta onların böyük əksəriyyəti təsdiqlərini belə almışlar.
Azərbaycan humanitar elmlərini - Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi mərhələlərini və inkişaf qanunauyğunluqlarını, folklorun tarix və nəzəriyyəsini, xaricdə Azərbaycan ədəbiyyatı, Cənubi Azərbaycanda ədəbi proses, müasir və klassik irsin tədqiqi, nəşri və digər sahələrdə böyük nailiyyətlər qazanmaq, dövrlərə görə Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrini dolğun və sistem halında elm aləminə çatdırmaq üçün şöbələrin fəaliyyətinə yenidən nəzər yetirmək, əslində, gələcək elmi tədqiqatların səviyyəli icrasını təmin etmək demək idi. Bəzi şöbələrin adlarında hazırda Respublikamızda humanitar elmlərin qarşısında qoyulan tələblərə müvafiq olaraq dəyişikliklər edildi. Məsələn, “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsi hazırda “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” kimi fəaliyyətini davam etdirir.
Yeni yaranmış şöbələrdən biri “Nizamişünaslıq” adlanır.

“Dövlətin imanı ədalətdir”, “Ədalət nurdur”, “Əməyi olanın dəyəri olar”, “Heç bir uğur təsadüfi deyil, əməyin alın və ürək tərinin nəticəsidir” - kimi dərin hikmət sahibi olan Nizamini Ədəbiyyat institutundan xali təsəvvür etmək olarmı?.. Əsərləri ilə dünya ədəbiyyatının nadir inciləri içərisində layiqli və zənnimizcə, əvəzsiz yeri olan Nizami irsinin tədqiqi ilə şöbə deyil, böyük bir elmi mərkəz məşğul olsa belə, azdır.

Əslində, institutumuzda Nizami ilə bağlı çox tədqiqatlar, dissertasiyalar və monoqrafiyalar yazılmışdır. Bunlardan prof. H.Araslının “Nizami və türk ədəbiyyatı” (Bakı, 1981) “Nizaminin poetikası” (Bakı, 2004), akad. Teymur Kərimlinin “Nizami və tarix” (Bakı, 2002) və bir sıra başqa əsərləri misal göstərə bilərik.
“Nizamişünaslıq” şöbəsinin yaranması Şərq bədii fikrində yeni keyfiyyətli mərhələ sayılan Nizami Gəncəvinin əsərləri ilə bağlı məsələlərin pərakəndə şəkildə deyil, sistem halında tədqiq olunmasını təmin etmək imkanı yaradacaq.
Bu yaxınlarda Ədəbiyyat institutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Siracəddin Hacının Hz. Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” dastanındakı V-IX məqalətlərin şərhi” kitabı nəşr olunub. Bu, müəllifin silsilə ilə tədqiq etdiyi 7-ci kitabdır. Elmi redaktorlarından biri Mərmərə universitetinin professoru Abdullah Kahraman, digəri isə f.e.doktoru Mahirə Həmid qızı Quliyevadır. “Nizamişünaslıq” şöbəsi bu səpkili işlərin həm təşkilatçısı, həm də icraçısı olacaqdır.
Klassik şərq nəzəri sisteminin tədqiqatçısı kimi bu şöbənin açılmasını mən akademik İsa Həbibbəylinin qədim və zəngin klassik ədəbi irsə verdiyi əvəzsiz qiymət kimi dəyərləndirirəm.
Mən şadam ki, Nizaminin tədqiqi ilə bağlı məsələlər təkcə institutumuzda deyil, dövlət səviyyəsində xarici ölkələrdə belə öz həllini tapmışdır.
“Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsinin nəzdində təsis olunmuş “Füzulişünaslıq” sektorunu qeyd etməyə bilmərəm.
Şeiriyyətə vurğunluğu ilə seçilən, eyni ustalıqla türk, fars və ərəb dillərində ədəbi incilər yaradan, poetik dühası ilə günəş kimi bütün Şərqi nura boyayan Məhəmməd Füzulini Ədəbiyyat institutsuz, institutu isə onsuz təsəvvür etmək böyük, özü də çox böyük qəbahət olardı.
2014-cü ilin ortalarında yaranmış olan bu sektorun əsl fəaliyyəti 2015-ci ildən başlayacaq. Düşünürəm ki, Şərq dillərinə, o dövrün elm və düşüncə tərzinə bələd olan alimlərin bu sektora cəlb edilməsi Füzuli irsini bu günün işığı, elmi dəyərləri baxımından tədqiq etmək imkanı verəcəkdir.
Yeni təşkil olunan şöbələrdən biri də “Ədəbi tənqid”dir.
Hər birimizə bəllidir ki, ədəbiyyatı yüksək zirvəyə qaldıran, ədəbi prosesdə pisi yaxşıdan ayıran tənqiddir. Ədəbiyyat tənqidlə cilalanır, tənqid isə öz dəyərini ədəbiyyatla tapır. Ədəbi tənqid kök etibarı ilə ilk dəfə Şərqdə yaranmışdır. Klassik dövr ərəb ədəbiyyatı ilə məşğul olanlar yaxşı bilirlər ki, Cahizin, İbn əl-Mutəzzin nəzəri əsərləri yazılan ərəfədə Qudəma İbn Cəfərin “Nəsrin tənqidi” və “Şeirin tənqidi” kitabları işıq üzü görmüşdür.
Cahiliyyə dövrünə nəzər salaq... Alış-verişə gələnlər məşhur “Ukaz” bazarında toplaşar, dincələrkən şeirlər oxuyar, yarışmalar keçirərdilər. Onlar bu şeirləri dəyərləndirmək üçün münsiflər heyəti seçərdilər. Buradan belə nəticə çıxır ki, ədəbi tənqidin əsası hələ İslam mədəniyyətinin ilk dönəmlərində qoyulmuşdur. Ədəbiyyat - həyatın inikasıdır. Reallığın ədəbiyyatda təmsil olunmasını dəyərləndirən meyar isə tənqiddir. Söz və məna vəhdət təşkil etdiyi kimi, Quran və bəlağət nəzəri sistemi bir-birinin dəyərləndirmə meyarı olduğu kimi, ədəbiyyat və tənqid də bir-biri ilə dinamik vəhdətdədir.
Texnika və texnologiyanın müasir inkişafına uyğun olaraq institutumuzda “Elmi informasiya və tərcümə”, “Elmi nəşrlər və proqnozlaşdırma” şöbələri də fəaliyyətə başlamışdır. Bütün bu yeniliklər arzularımızın reallaşmasıdır.
Hər bir alim çəkdiyi zəhmətin nəticəsində öz qiymətinə layiq görülür. Bu baxımdan şöbələrin yanında işçilərin elmi fəaliyyətini nümayiş etdirmək üçün stendlər təşkil olunub. Bu stendlərdə hər ay ərzində şöbə əməkdaşlarının elmi fəaliyyətləri - kitab, məqalə, tezis, fərman və hətta xarici dəvətlər nümayiş etdirilir. Ədəbiyyat institutunda alimlərin elmi fəaliyyətini mütəmadi olaraq izləmək üçün həmin stendlərə baxmaq yetər.
Şərq poetikasının tədqiqi çox mürəkkəb və zəhmət tələb edən bir məsələdir. Mən öz elmi fəaliyyətimi bu sahəyə həsr etmişəm. Amma inanın ki, Ədəbiyyat institutunun mənim ömrümə düşən tarixində bir dəfə də olsun belə iclas, elmi şura səciyyəsində mənim əsərlərim haqqında bir xoş söz söylənilməyib. (Prof. N.Araslı, prof. İ.Həmidov və prof. M.Qəmbərlinin əsərlərimlə bağlı qəzet məqalələri müstəsna olmaq şərti ilə) Amma uğurlarım olub. Hər çap olunan bir kitab alimin uğurudur. Uğurlarımdan biri İ.M.Filştinskinin “İstoriya arabskoy literaturı X-XVIII veka” (Moskva, 1991) kitabının yazılışında XIII əsri mənim “Miftəhul ülum” (Elmlərin açarı) əsərində ərəb ədəbiyyatının nəzəri məsələləri” adlı dissertasiya və avtoreferatım əsasında dəyərləndirməsi idi. Bundan başqa, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişaf Fondu tərəfindən Xəlil Yusifli və Təhminə Bədəlovanın “Məhcur Şirvani yeni təfəkkür işığında” kitabı nəzəri cəhətdən mənim kitablarıma istinadən təhlil edilmişdir. F.f.d. Vəfa Hacıyevanın “Tipologiya poetiko-stilistiçeskix funksiy imen sobstvennex v tvorçestve Nizami Gəndjavi” (Bakı, 2010) monoqrafiyası da rus alimi H.Calisova və mənim kitablarım əsasında nəzəri baxımdan təhlil edilmişdir.
Bunlardan çoxlarının xəbəri olsa da, nədənsə, xoş sözün birinə belə layiq görülməmişəm.
2014-cü ildə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat institutunun təsis olunmasının 80 illik yubileyi təntənəli şəkildə qeyd edildi. Bu münasibətlə elmi işçilərin böyük əksəriyyətinin fəaliyyətlərinə uyğun olaraq vəzifələri artırılmışdır. Bu sırada alimlərin bir qismi professor, bir qismi də dosent adına layiq görüldü. Bu, institutun tarixində görünməyən bir hadisə idi.
Bu il mən də uzun müddət nail ola bilmədiyim dossentlik diplomumu aldım. Bir tərəfdən bu yaşda dossentlik diplomu aldığım üçün utanc hissi keçirirəm, digər tərəfdən sevinirəm. Artıq İsa müəllimin hərtərəfli təşkilatçılığı sahəsində ən azından buz yerindən tərpənib. Ədəbiyyat institutunda 2013-2014-cü illərdə 20 nəfərdən çox əməkdaş dosentlik diplomu aldı.
Artıq dissertasiya işlərinə rəhbərlik də səhmana salınıb. Dissertasiya işlərinə rəhbərlik mövzuya uyğun olaraq bütün institutun elmlər doktorlarına həvalə edilib.
İnstitutda mütəşəkkil şəkildə respublika və beynəlxalq konfranslar keçirilir. Bu konfranslar yeni təşkil olunmuş elektron kitabxananın akt zalında, bəzən isə Avropa standartlarına uyğun şəkildə institutun IV mərtəbəsində yaradılmış ən müasir texnologiya ilə təchiz edilmiş Elektron Akt zalında keçirilir.
Bədii ədəbiyyatda üslubi bir fənd olaraq dilin bütün qəbul olunmuş qaydalarına riayət etməklə oxucunun təfəkkür, düşüncə və duyğularına təsir etmək məqsədi ilə dialoq adlanan bədii ifadə vasitələrindən istifadə edilir. Bu gün dialoq vasitəsi isə qlobal məsələlər öz həllini tapır, hətta müharibə edən ölkələrin müqəddəratlarını dialoqlar vasitəsi ilə həll etməyə çalışırlar. Bu günün elmi tələblərinə uyğun olaraq institut rəhbərliyinin yaratmış olduğu “Elektron Akt” zalı ölkələr arasında dialoq vasitəsi ilə elmi əlaqələrin inkişafına, aktual elmi problemlərin müzakirəsinə əlverişli imkanlar yaradır. Bu zalda keçirilən konfranslar dediklərimizi əyani şəkildə təsdiqləyir.

Elmi işin yazılmasında xarici ölkələrə ezamiyyətin çox böyük önəmi vardır.
Bu il ərzində Ədəbiyyat institutunun təqribən 54 əməkdaşı Avropa və Asiyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən konfranslarda iştirak etmək üçün xaricə ezam olunmuşlar.

Bu ilin noyabr ayında isə institutumuzun bir qrup əməkdaşı Polşa Elmlər Akademiyasının Ədəbi tədqiqatlar institutu ilə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun təşkil etdiyi birgə konfransda iştirak etmək üçün Varşavaya yola düşdülər.
Konfransa Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları ilə bərabər Tarix, İqtisadiyyat, Şərqşünaslıq institutlarından da bir neçə alim qatılmışdır.

Varşavaya noyabr ayının 18-də çatdıq. Azərbaycanın Varşavadakı səfirliyinin nümayəndələri bizi qarşılayıb “İbis” adlanan mehmanxanada yerləşdirdilər. Mehmanxana şəhərin mərkəzindən bir qədər aralıda yerləşirdi. Həmin gün Azərbaycanın Varşavadakı səfiri Həsən Həsənov Bakıdan gələn qonaqlara “Həyat Recens” restoranında xudmani bir ziyafət verdi. Ziyafətdə səfirliyin işçiləri, PEA Ədəbi Tədqiqatlar institutunun direktoru, Şərqşünaslıq fakültəsinin dekanı, türkologiya şöbəsinin müdiri, səfirin müşaviri və Türkiyədən olan bir neçə qonaqlar da iştirak edirdi.

Ziyafəti Azərbaycanın Polşadakı səlahiyyətli səfiri Həsən Həsənov açdıqdan sonra Azərbaycan xalqının çox gözəl bir xalq mahnısı - “Sarı gəlin” səsləndi. Özünəməxsus özəl və gözəl səslə ifa olunan mahnı bu gün də qulağımda səslənir. Həsən müəllim Azərbaycan səfirliyinin Varşavadakı fəaliyyətindən danışdı, dərc olunan jurnalları, polyak dilinə tərcümə olunmuş əsərləri, o cümlədən, “Koroğlu” dastanını nümayiş etdirdi.

Konfransın idarə heyəti Azərbaycanın Varşavadakı səfiri Həsən Həsənov, PEA-nın Ədəbi Tədqiqatlar institutunun direktoru, professor Nikolay Sokolovski və institutumuzu təmsil edən filologiya elmləri doktoru, prof. Bədirxan Əhmədovdan ibarət idi.

Plenar iclası Həsən müəllim açdıqdan sonra Nikolay Sokolovski danışdı. O, konfransın işinə uğurlar arzuladı, qısa və müfəssəl şəkildə institutların fəaliyyəti haqqında məlumat verdi.

Müqabil tərəfdən prof. Bədirxan Əhmədov çıxış etdi. O da öz növbəsində konfransın gedişatına uğurlar arzuladı, sonra Ədəbiyyat İnstitutu haqqında müfəssəl məlumat verdi. Çıxışının sonunda Nikolay Sokolovskiyə milli ornamentli və üzərində Nizaminin şəkli toxunmuş xalça, buklet və kitablar təqdim etdi.
İlk məruzəçimiz prof. Bədirxan Əhmədov oldu. O, öz maraqlı məruzəsi ilə konfrans iştirakçılarında böyük maraq yaratdı.

Onu da qeyd edim ki, konfrans üç - Azərbaycan, rus və polyak dillərində keçirildi.

Konfransın ikinci bölməsi tarix institutunun iki tanınmış alimlərinin - “Elm tarixi institutu”nun direktoru Məryam Seyidbəyli və AMEA-nın müxbir üzvü Nərgiz Axundova ilə öz işini davam etdirdi və iki çox maraqlı məruzə səsləndi. Bu bölmədə Sevda Əhmədova, Nəzakət Qafqazlı da maraqlı məruzələrlə çıxış etdilər.

Üçüncü bölmədə Şərqşünaslıq institutunun əməkdaşı Lalə Bayramova, İqtisadiyyat institutundan Təranə Nəcəfova, Ədəbiyyat İnstitutundan Mahmizər Mehdibəyova, Mahirə Quliyeva və institutumuzun doktorantı Müşfiq Çobanov çıxış etdilər.

M.Quliyeva Azərbaycan ədəbi irsinin polyak dilinə tərcümə edilməsinə və Azərbaycan nümayəndə heyətinə göstərilən qayğıya görə dərin minnətdarlığını bildirdi və məruzəsini səsləndirdi.

Ədəbiyyat institutunun iki əməkdaşını ayrıca qeyd etmək istərdim. Bunlardan biri “Xarici ölkələr ədəbiyyatı və ədəbi əlaqələr” şöbəsinin müdiri f.e.d., prof. Gülər Abdullabəyova, ikincisi isə Slavyan və Baltik ölkələri üzrə koordinator, böyük elmi işçi Samir Səttarov idi. Hər ikisinin çıxışı polyak dilində səsləndi və polyaklar tərəfindən böyük maraqla qarşılandı.

Bu müddət ərzində aparılmış danışıqlar və imzalanmış sazişlər haqqında da məlumat verməyi lazım bilirik. Belə ki, Polşa Elmlər Akademiyasının Ədəbi Tədqiqatlar institutunun direktoru Nikolay Sokolovski, Varşava universitetinin Şərqşünaslıq institutunun türkologiya şöbəsinin müdiri Aqata Bayera, Bialistoq universitetinin filologiya fakültəsinin Şərq-Qərb tədrisi kafedrasının müdiri Yaroslav Lavski, Polşa Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Sosiologiya universitetinin direktoru Danilo Fakka ilə ikitərəfli söhbətlər aparılmış və əməkdaşlığın əsası qoyulmuşdur.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, konfransda institutumuzun əməkdaşları ilə yanaşı Tarix institutunun iki, Şərqşünaslıq institutunun isə bir nümayəndəsi iştirak etmişdir.

Həmin ərəfədə Tarix institutunun əməkdaşı, tarix üzrə elmlər doktoru, prof. Məryəm Seyidbəylini AMEA-da yeni yaranmış Elm tarixi institutuna direktor təyin etmişdilər. Məryəm xanım səfəri zamanı Polşadakı eyni adlı instituta getdi, onların fəaliyyətləri ilə tanış oldu, Polşa Elmlər Akademiyasının Elm tarixi institutunun direktoru Lessek Saştovt ilə danışıqlar apararaq institutlararası əməkdaşlığın əsasını qoydu.

Konfransda AMEA-nın və o cümlədən, Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları özlərini əsil Azərbaycan alimi kimi yüksək elmi səviyyədə təqdim etdilər.

Noyabr ayının 24-də doğma Bakımıza döndük. Təyyarənin təkərləri yerə dəyən kimi Vətən torpağının ətrini duyduq, gurultulu alqış səsləri salonu bürüdü.
Harada oluruqsa olaq, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin bu sözlərini böyük öndərin səsinin ahəngi ilə təkrar etməyi özümə borc bilirəm:
“Mən fəxr edirəm ki, Azərbaycanlıyam!”.
Bu, böyük bir xalqın daxili-mənəvi qürurunu ifadə edən mükəmməl bir həyatdır.


Mahirə QULİYEVA,
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun
Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin
“Füzulişünaslıq” sektorunun rəhbəri,
baş elmi işçisi, filologiya üzrə elmlər doktoru.

Azərbaycanın Polşadakı səfiri Həsən Həsənov 2014-cü il 18-26 noyabr tarixində
Polşa Elmlər Akademiyasında keçirilən III Beynəlxalq Azərbaycan-Polşa konfransında iştirak etmiş
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları arasında.

"ELM və TƏHSİL" qəzeri, N: 30 (300), Dekabr, 2014-cü il.
"ŞƏRQİN SƏSİ" qəzeti, N: 31 (301), Yanvar, 2015-ci il.