"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 5

MƏDƏD ÇOBANOV

Hazırda 35 milyondan çox Azərbaycan - türkləri yaşa­yan Cənubi Azərbaycanda da familiya əvəzinə ata adın­dan istifadə edir­lər. Məsələn, Musa Kərim oğlu, Mahmud Məm­­məd oğ­lu, Əli Mustafa oğlu və s. “Oğlu” və “qızı” morfemləri in­­di də ölkəmizin türk dilli respub­li­kalarında fa­miliyaların tər­ki­bində saxlanmaqdadır. Məsə­lən, Mə­həm­­mədqızı, Yu­si­f­oğ­lu və s.
XIX-XX əsrlərdə Azərbaycan xalqı kütləvi şəkildə fa­mi­liya qəbul etmişdir.
Azərbaycan familiyası, əsasən, şəxs adının sonuna fa­mi­liya düzəldən morfemlərin birləşməsi ilə əmələ gəlir. Bu baxımdan, müasir antroponimiyamızda familiyaları üç qrupa bölmək olar:
a) Kişi adı əsasında düzələn familiyalar.
b) Qadın adı əsasında düzələn familiyalar.
v) Kökü şəxs adı kimi işlənməyən sözlər əsasında dü­zə­lən familiyalar.

KİŞİ ADI ƏSASINDA DÜZƏLƏN FAMİLİYALAR

Azərbaycan familiyası ilk təşəkkül dövründən ənənəvi olaraq, kişi adı ilə familiya düzəldən morfemlərin birləş­mə­si əsasında əmələ gəlmişdir. Lakin dilimizdə qadın adı və kökü şəxs adı kimi işlənməyən sözlər əsasında düzələn familiyalar da vardır.
Dilimizin daxili inkişaf qanunlarına əsasən Azər­bay­can - ­türklərinin familiyaları müxtəlif yollarla düzəlir:
1. Dilimizin öz daxili imkanları əsasında formalaşan fa­mi­­­li­yalar. Bu qrup familiyalar, hələlik, dilimizdə aparı-cılıq ro­­luna tam mənası ilə malik olmasa da, artıq, geniş şəkildə ya­­yılmaqdadır. Bu da təbiidir. Çünki xalqa ünsiy-yət vasi­tə­­si kimi xidmət edən dil öz daxili imkanlarını istər-istə­məz genişləndirməlidir. Dilimizin öz daxili im-kanları əsa­sın­da formalaşan familiyaların da qəbul etdiyi morfemlər müx­təlifdir:
a) -lı, -li, -lu, -lü leksik şəkilçilərinin xüsusi şəxs ad­la­rına birləşməsi yolu ilə familiyalar düzəlir. Məsələn, Zey­nallı, Muradlı, Hacılı, Namazlı, Həsənli, Məmmədli, Gü­nəşli, El­çinli, Vəkilli, Mutulu, Yolçulu, Qululu, Dursunlu, Dur­muş­lu, Dostlu, Əyyublu, Bəhruzlu, Novruzlu, Nurulu, Dövrüşlü, Dö­nüşlü, Gündüzlü, Mövsümlü, Mürşüdlü və s.
Müasir Azərbaycan - türk dilində -lı, -li, -lu, -lü şəkil-çilərinin köməyilə düzələn familiyaların sayı get-gedə ge­nişlənir və öz milli kaloritini artırır. Bu da dilimizin qram­matik qu­ru­lu­şunun sabitliyi və mübarizliyi kimi çox qiy­mətlidir.
b) Xüsusi şəxs adı ilə “oğlu” morfeminin birləşmə-sin­dən dü­zə­lən familiyalar: Dadaşoğlu, Ağamalıoğlu, İbadoğ­lu, Hə­sə­noğlu və s. Bu qrup familiyalar müasir dilimizdə az iş­lə­nir.
v) Bəzən də sadəcə olaraq, xüsusi adla babanın şəxs adı (hə­min adı daşıyan şəxsin babasının adı) yanaşı gələrək fa­mi­li­­ya yerində işlənir. Bu qrup familiyalar, əsəsən, XX əsr­də for­malaşmış və indi də get-gedə genişlənməkdədir. Mə­sə­lən, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Rəsul Rza, Məm­­məd İsmayıl, Mədinə Gülgün, Xəlil Rza, Sona Vəli­xan (Ba­­kı, tibb elmləri doktoru, professor).
q) Toponimlərdən düzələn familiyalar. Azərbaycan di­lin­­də familiyanın toponimlərdən düzəlməsi prosesi də ma­raqlıdır: Bu zaman dinləyici və ya oxucu familiya ilə da­nı­şanın və ya haqqında danışılan şəxsin kimliyi ilə bərabər onun ha­ra­dan olmasını da müəyyən edir. Bu cəhətdən to-po­nim­lər­dən düzələn familiyanın böyük əhəmiyyəti var-dır. Çün­ki, o, ün­siy­yəti nisbətən asanlaşdırır. Məsələn, Os-man Sarı­vəlli, Əbül­fəz Naxçıvanlı, Əkbər Yerevanlı və s.
ğ) Azərbaycan antroponimiyasında bəzi antropofor-mantlar vardır ki, onlar familiya və yaxud nəsli ad-lan­dır­maq funk­siyası daşıyırlar. Belə antropoformantlara -lar, -lər şəkil­çilə­ri­ni nümunə göstərmək olar. Məsələn, Hacılar, Zurnaçılar, Gəlmələr, Dəmirçilər, Naxırçılar və s.
2. Başqa dillərdən keçən morfemlər vasitəsilə düzə­lən fa­­­­­miliyalar. Bu qrup familiyalar, familiya düzəl-dən mor­fem­­­­­lərin mənşəyinə görə müxtəlif olur.
a) Fars dilindən keçən morfemin vasitəsilə düzələn fa­miliyalar. Fars dilində doğulmuş mənasında işlənən “zai­den” morfemi dilimizdə keçdikdən sonra -zadə for­ma­sın­da familiya əmələ gətirən şəkilçi kimi işlənməyə baş­la­mış­dır. Məsələn, Əlizadə, Qəhrəmanzadə, Nəbizadə, Hüseynzadə, Quluzadə, Tağızadə, Musazadə, Həmidzadə, Məmmədza­də, Vüqarzadə və s. -zadə şəkilçisi ilə düzələn familiyalar müa­­sir dilimizdə geniş yayılmışdır:
b) Ərəb dilindən keçən şəkilçi vasitəsilə düzələn fa­mi­liyalar. Ərəb dilində izafət şəkilçisi -i, vi (dilimizdəki -lı, -li, -lu, -lü şəkilçisinin sinonimidir) dilimizə keçdik­dən sonra əs­­li sifət və atributiv isim düzəldən şəkilçi kimi for­ma­laşır və toponimlərin sonuna birləşərək familiya dü­zəl­dir. Belə fa­miliyalara əsas etibarilə XIX əsrə qədər tə­sa­düf etmək olar. Məsələn, Gəncəvi, Şirvani, Səlyani və s. Hə­min şə­kil­­­­çilər familiya düzəldən bir şəkilçi kimi, artıq, öz hə­ya­ti­li­yi­­ni itirməkdədir. Çünki onları dilimizdəki fami-liya dü­zəl­dən -lı, -li, -lu, -lü şəkilçiləri sıxışdırıb çı­xar­maq üz­rə­­­dir. Müa­sir Azərbaycan antroponimiyasında -i, -vi şəkil­çi­ləri ilə düzələn familiyalar, demək olar ki, yox dərəcə­sindədir.
v) Rus dilindən keçən şəkilçilər vasitəsilə düzələn fa­mi­li­ya­lar. Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olması ilə əla­qə­dar olaraq, dilimizə rus dilindən həyat və məişətin bu və ya digər sahəsinə aid çoxlu miqdarda sözlər keçir. XIX əs­rin ortalarından etibarən dilimizə rus dilindən bir qrup söz­lərlə yanaşı bəzi şəkilçilər də keçmişdir. Belə şə­kil­çi­lərdən biri də familiya düzəldən -ov, -yev şəkil­çi­lə­ri­dir. Bu şəkil­çilər dilimizə keçdikdən sonra Azər­bay­can­-türklərinin fa­miliya qə­­bul etməsi halları daha da güclənir: Ab­ba­sov, Adi­lov, Bay­ramov, Bəhmənov, Vəli­yev, Vələ­dov, Qən­bə­rov, El­da­­rov və s.
Azərbaycan dilində qrammatik cins yoxdur. Lakin bu xü­susiyyət familiya düzəldilməsində gözlənilmir. Kişi fa­mi­liyası düzəldilərkən şəxs adlarının sonuna -ov, -yev, qa­­dın familiyası düzəldilərkən şəxs adının sonu­na -ova, -ye­va mor­femləri artırılır. Bu da, hər şeydən əv­vəl, familiya dü­zəl­dən morfemlərin rus dilindən keçməsi ilə əla-qədardır.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində bir qrup ar­tistlər familiyalarının sonuna o dövrdə dəbdə olan -skiy, -ski mor­­­­femlərini artırırdılar. Bunu C.Cabbarlının “Oqtay El­oğ­­lu” pyesindəki artist surətlərinin familiyaları da yada sa­lır. Mazandaranski, Şəkinski; əsərdə bir surət kimi iş­ti­rak et­məyən, ancaq, personajın nitqində adı çəkilən Taba­sa­­­ranski və s.
C.Cabbarlı öz pyesində bu familiyaları təsadüfi işlətmə­miş, bəlkə, bununla da həmin artistləri tənqid və ifşa et­mək məqsədini ön plana çəkmişdir. Bu “dəb” başqa tari-xi faktla da təsdiq olunmuşdur.
Məşhur “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru C.Məm­­­məd­quluzadə, hələ, 1906-cı ildə “İdarəmizin əh­valatların­dan bir neçə söz” adlı felyetonunda rus dili formantları ilə dü­­­­zələn “oflar və iskilər” familiyalarına qarşı öz etiraz sə­si­ni ucaltmış və onun bu səsi sonrakı fəaliyyətində daha da gurlaşmışdır. Bu münasibətlə T.Hacıyev yazır: “...milli ad­lara xor baxıb, onu özgə-ləşdirən, başqa dilərin fonetik cil­­­­­­­­di­nə salan “intelegentlərə” qarşı C.Məmmədquluzadə son də­rəcə amansız olmuşdur. O, milli adları sevir və ona hör­mət bəsləməyənləri satira hədəfinə götürür: “...höku­mət nə vaxt müsəlmanı məcbur edib, qızının adını Fatma əvə­zinə “Fatya” qoysun və oğlu­nun Həsən adını dəyiş­dirib” Qa­sanka” eləsin?...
...Qız “Papa!” deyə-deyə qaçıb atasını çağırır... Girirsən içəri və qızın keyfini soruşub deyirsən “Maşallah, Münəv­vər xa­nım, nə yekə qız olmusan?” Görürsən qız qaş-qaba­ğı­nı saldı. Sonra məlum olur ki, qıza gərək “Varya” deyəy­din, Münəvvər dedin, acığı gəldi”. Deməli, C.Məm­məd­qu­luzadə milli adları da sevir, Azərbaycan qadınlarına də­rin məhəbbət bəsləyir. Lakin adlara bu satirik münasibəti ilə öz arzusunu, idealını bildirir”. Bö­yük demokrat yazıçı, ədib və məşhur “Molla Nəsrəd­din” jurnalının redaktoru C.Məm­mədquluzadə 1911-ci ildə re­daktə etdiyi jurnalın 87-ci nömrəsində artistlər arasında “dəb­də” olan -ski (-skiy) morfemli familiyalar haqqında öz felyetonunda yaz-mışdır: “Sən çalış adın bədnam olma­sın. Görürsən Bakı ar­tist­­lə­rini? Heç biri müsəlman adı qoy­mur, biri adını qoyur Çara­parski, Həsən özünə deyir Qara­xanski, Hüseyn yazır Ma­ranarski, Əli adını qoyur Kir­man­şaxski, bircə Vəlinin ağlı yox­dur ki, ona bircə Vəli de­yir­lər; Allaha şükür olsun ki, bu da cəhənnəm oldu, ar­tist­lik­dən çıxdı getdi”.
Felyetondan göründüyü kimi, böyük ədib dilimizin öz imkanları hesabına düzələn familiyalardan imtina edib, o dövrdə nisbi “dəb”də olan rus dilindən alınma -ski famili­ya­larını qəbul etmiş artistləri tənqid atəşinə tutur və onlara “adın bədnam olmasın” deyə acı-acı gülür.
Azərbaycanlılara məxsus familiya düzəldən morfoloji va­si­tələr barədə filologiya elmləri doktoru Ş.Sədiyev də bəhs etmişdir.
Azərbaycan familiyalarına nəzər saldıqda məlum olur ki, eyni addan müxtəlif morfoloji vasitələrlə müxtəlif fa­mili­yalar düzəlmişdir: Həsənli, Həsənzadə, Həsənov; Vü­qarlı, Vüqarzadə, Vüqarov; Mürşüdlü, Mürşüdzadə, Mür­şüdov; Qu­­lulu, Quluzadə, Quliyev və s.
Azərbaycanlılar arasında vaxtı ilə müxtəlif morfoloji va­si­­tələrlə düzələn familiya daşıyanlar və hətta, mətbuatda müx­­təlif familiyalarla çıxış edənlər də olmuşdur: Cabbarlı (Cabbarzadə Cəfər), Mahmudbəyli (Mahmudbəyov Həbib bəy), Vəzirzadə (Vəzirov Nəcəf bəy), Axundzadə (Axun­dov Mirzə Fətəli), Tahirzadə (Tahirov Mirzə Ələkbər Sabir), Nəcəfzadə (Nəcəfov Əliqulu Qəmküsar), Qənizadə (Qə­niyev Sultanməcid), Kazım (Kazımovski Mir Mahmud) və s. Antroponimiyamızda bəzən iki qardaşın müxtəlif morfo­loji vasitələrlə düzələn familiyalar qəbul etməsinə də təsa­düf edirik: şair Süleyman Əlabbas oğlu Rüstəmzadə, dilçi Rə­sul Əlabbas oğlu Rüstəmov və s.
Professor Əbdüləzəl Dəmirçizadənin atası Məmməd də­mir­çi olduğu üçün “dəmirçi oğlu” mənasını verən Də­mir­­çizadə təxəllüsünü götürmüş və bu təxəllüsü sənəd­lərində familiya kimi rəsmiləşdirmişdir. Onun qardaşı isə Rə­sulov familiyası ilə məşhurlaşmışdır.

QADIN ADI ƏSASINDA DÜZƏLƏN FAMİLİYALAR

Müasir antroponimiyamızda bir sıra familiyalara təsadüf edirik ki, onlar qadın adına familiya düzəldən morfem­lərin birləşməsilə əmələ gəlir. Bu heç də təsadüfi deyil, çünki tarixən ulu babalarımız köçəri həyat sürmüş, sürətli yü­rüş­lərlə bir eldən, bir obadan digərinə köçmüş, tez-tez qon­şu və başqa qəbilə və tayfalarla, yadelli düşmənlərlə dö­yüş ke­çirmişlər. Bu döyüşlərdə xalqımızın igid və cəsur oğul­ları ilə birlikdə qadınları da yaxından iştirak etmişdir. Hələ, qədim zamanlardan qadınlar da təsərrüfatda kişilərlə çiyin-çiyinə işləmiş, at minmiş, silah götürüb öz ərlərilə bir­gə düşmənə qan uddurmuşlar. Tarixən belə qadınları­mız çox ol­muş­dur. Bunu tarixi faktlar da təsdiq edir. Tə­sərrüfat iş­lərində qadınların mövqeyi artdığı kimi, ailədə də onların nüfuzu artır. Bəzi atasız ailələrdə isə onlar həm təsərrüfat iş­ləri görür, həm də ailəyə başçılıq edirlər.
Belə hallarda isə, ailə, bəlkə də, bütöv bir nəsil ananın, nənənin adı ilə tanınırdı. Ana, qadın adı bir antroponim ki­mi kişi - ata adını əvəz edirdi.
Tarixən müxtəlif ictimai şəraitdə “heç nəyə hüququ çat­mayan (tarixən bütün qadınlarımız hüquqsuz olma­mış­dır -M.Ç.) qadınlarla yanaşı at minən, silah işlədənləri, ailəyə, nəsilə başçılıq edənləri, aşıqları, şairləri, xanəndəlik, hətta, qonaqlıq edənləri də olub. Tək-tək qadının diplomatlıq, sər­kər­dəlik, hökmdarlıq etdiyi də tarixdən məlumdur”.
Qədirbilən xalqımız öz igid və cəsur oğul­ları­nın adını ya­şadıb şöhrətləndirdiyi kimi, onlara dar gündə kömək olan qadınların da adını şərəflə yaşatmışlar. Hətta, xalqı­mız arasında familiya formalaşdığı zaman kişi adları ilə ya­naşı qadın adlarından da familiya yaradılmışdır.
Məsə­lən, XVIII əsr Azərbaycan şeirinin nümayəndələrin­dən bi­ri də M.P.Vaqifin müasiri və yaxın dostu kimi tanınan Ağqız oğ­lu Piridir. Göründüyü kimi, ana adı Ağqızoğlu fa­miliya ye­rində işlənmişdir. Şair ana adı ilə şöhrət tapmış­dır.
XIX əsrdə yaşayan Azərbaycan şairlərindən bir neçəsi­nin familiyası qadın adı əsasında düzəlmişdir: Nazzadə (Mə­­­həmməd Piri) , Dilbazov (Hacı Rəhim ağa) və s. Bu ənə­nə sonrakı dövrlərdə daha da inkişaf etdirilmişdir. Doğ­­­ru­dur, bu qrup familiyalara nadir hallarda rast gəlirik. Məsə­lən, Qızbəsov, Mürvətov, Nabatov, Humayev, Yetərov, Xa­­tınov; Bakı şəhərində Qaragözov, Nəciyev, Mürvətov; Şə­ki şəhərində Saatov, Sabirabad rayonunda Gülüşov, Hə­diyyəyev, Gürcüstanın Borçalı zonasında Nənəca­nov, Naz­lıyev, Alagözov, Qaragözov, Nurcahanov, Emi­nə­­­qa­rov, Xan­zadəyev, Naziyev, Tükənov, Sonayev, Dil­ba­zov, Şah­pər­iyev, Gözəlov, Xaccayev, Mədinəyev ki­mi fa­mi­li­ya­­lar sabitləşmişdir.
Azərbaycan atroponimiyası üzərində dərindən müşahidə apararkən belə bir faktla da rastlaşdıq. Bəzi qadın adları familiya kimi sabitləşməsə də bu və ya digər kənddə ailə­nin və nəslin adını bildirməyə xidmət edir. Məsələn, Gür­cüstanın Marneuli rayonunda Pərioğlular (Kişi Pəri), Bol­nisi rayonunun Darvaz kəndində Gövhəruşağı (Kişi Göv­hər), Aşağı Güləver kəndində Nazlıuşağı; Dma­nisi (Baş­­keçid) rayonunun Dağ Arıxlı kəndində Gülsənəm uşa­ğı kimi nəsil bildirən adlara rast gəlirik. Bu faktar gös­tərir ki, ana adının ailə, nəsil bildirməsi təsadüfi olma­mış­dır. Ta­­ri­xi antroponimiyamızda ana adı ilə şöhrət­lən­miş ta­ri­xi şəxsiyyətlər də məlumdur.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, belə nəticəyə gəl­­mək olar ki, qadın - ana adları müəyyən bir ərazidə uzun müd­­dət nəsil - tayfa adı kimi yaşayır və bir növ, et­no­nimə çev­­­rilir. Məsələn, Nazlı evi, Gülsənəm evi, İnci evi və s.
Qadın adları əsasında formalaşan etnonim xarakterli söz­lərin bir qrupu isə, həmin nəslin - tayfanın uzun müd-dət otu­raq həyat keçirməsi ilə bağlı olaraq, etnotoponimə, yəni etnonim əsasında formalaşan toponimə (yer adına) çev­rilir. Toponimlərin geniş yayılmış bir sahəsini oykonim (yaşa­yış məntəqəsinin adı) təşkil edir. Oykonim daha ge­niş ya­yılmış sahəsini isə komonim və ya xorionim (kənd ad­­ları) əhatə edir. Azərbaycan xalqının yayılmış olduğu ge­­­niş əra­zilərdə isə, qadın adları əsasında formalaşan on­larla etno­ko­mo­nimlər mövcuddur. Məsələn, Qara-məryəm, Xatınlı, Mər­canlı, Tükəzbanlı, Pirzadlı və s. Bu qəbil­dən olan et­no­ko­nonimlərə Gürcüstanda da rast gəli­rik: İncə­oğ­lu, Səya­lıoğlu, Əsmələr (Bolnisi rayonunda), Qə­mərli (Dma­­­ni­si rayonunda), Gözəl­dərə (Qərbi Azər­baycan) və s.

KÖKÜ ŞƏXS ADI KİMİ İŞLƏNMƏYƏN SÖZLƏR ƏSASINDA DÜZƏLƏN FAMİLİYALAR

Müasir Azərbaycan antroponimiyasında bir qrup fa­mi­li­­­yalara rast gəlirik ki, onların kökü ayrılıqda ant­roponim mo­deli (şəxs adı) kimi işlənməyən sözlər əsasında forma­laşmışdır. Belə familiyalar antropoimiya-mızda nadir hal­lar­da işlənsə də onlara azərbaycanlılar yaşayan əksər ra­yon­­larda təsadüf olunur. Məsələn, Bakı şəhərində Axrıyev, Cidalayev, Qırxlarov, Ağaşov, Niftiyev, Daşdıyev, Tü­mə­nov, Verdiyev, Diya­rov, Yanbəyov, Cümə-zadə, Xo­ca­xanov, Tacıbov, Faizov, Çöndərov, Çal­­­­qızov, Mazanov, Qanqalov, Qaraşov, Hörmətov, Tatanov; Tərtər ra­­­­yo­nunda Canıyev; Qazax rayonunda Biləndərov, Toma­yev, Göyçay rayo­nunda Harınov; Balakən rayonunda Qalayçıyev, Pu­ça­­kov, Meyvəli, Hədisov; Biləsüvar rayonunda Şərbətov; Ma­­sallı rayonun-da Qocamalov; Kürdəmir rayonunda Aza­yev; İmişli rayonunda Alışov; Cəlilabad rayonunda Əmənov; Go­ran­boy rayonunda Şalanov; Qusar rayonunda Ki­çikbəyov, Qaça-bəyov; Şahbuz rayonunda Möhnətov; Sal­­yan rayo­nunda Absalımov, Lənkəran rayo­nunda Zülaloğlu və s. kimi familiyalara rast gə­lirik...
Axrıyeva - ilk azərbaycanlı maarifpərvər qadınlardan bi­ri, Bakıda - “Müqəddəs Nina” məktəbini bitirmiş Gül­bahar xa­­nımın familiyasıdır.
Cidalayev - müasir dilçi alim İslamın familiyasıdır.
Bu qrup familiyalara Gürcüstanda, xüsusilə sabit Bor­çalı mahalında da təsadüf olunur. O cümlədən, Marneuli rayonunda Çovdarov, Xeyranov, Qırxıyev, Çov­darlı, Ən­na­­­­ğıyev, Meyvəliyev, Carçıyev, Baytalov, Gərə­kov, Gə­rək­­məzli, Danaqıranov, Culfayev, Darqallı, Minasazov, Çopurov, Qəbulov, Ənsərov, Yüzbaşov, Ocaqov, Çopurov, Kələ­yev, Xe­yir­­­zadə, Gərəyev, Yetirmişli, Poluxov, Alma­nov, Mu­­xa­yev, İnsanov, Qabaşov, Dəmirçalov, Bidi­yev, Düşdurov, Çıl­dır­lı; Bolnis rayonunda Avazadə, Zər­zov, Acalov, Qır­xı­yev, Satılmışov, Kubuyev, Baxralov; Dma­ni­si (Baş­ke­çid) ra­yonunda Çavqalov, Cocuyev, Kalov, Ba­ğıllı, Dil­ba­zov, Sax­­vanov, Haçabaşlı; Zalqa rayonunda Da­na­çıyev, Aş­­ra­lov, Dəlivəlov, Uznalov, Maşov; Saqa­reco ra­yonunda Dey­xa­­nov kimi familiyalar vardır.
Hətta Qərbi Azərbaycanda Kətənov familiyasına da təsadüf olunmuşdur.
Bu familiyalardan ikisinin etimalogiyası maraqlıdır. Gə­­rəkov və Gərəkməzli familiyalarının yaranması adqoy­ma ənənələri ilə bağlıdır. Göründüyü kimi, bu famili­ya­ların kök­ləri semantik cəhətdən bir-birinin antonimidir.
Qədim zamanlardan xalqımız arasında belə bir adət-ənə­nə olmuşdur ki, əgər ailədə qızlar dalbadal olursa, so­nun­cuya Gərəkməz, oğlana isə Gərək adı qoymuşlar. Bu­ra­­dan belə nəticəyə gəlmək olur ki, Gərəkməzli qadın adı, Gərə­kov isə kişi adı əsasında formalaşan familiyalardır.
Familiya dövlət sənədlərində rəsmiləşdiyi kimi, hər bir və­­təndaşında könüllü olaraq, öz familiyasını, rəsmi dövlət sə­nədlərində dəyişdirməyə hüququ vardır. 1925-1930-cu il­­­­lərdə ölkə vətəndaşlarına öz zövqlərinə uyğun olaraq fa­mi­liyalarını sərbəst şəkildə dəyişçək hüququ verilmişdir. Həmin dövrdə bu təşəbbüs bəyənilmiş və yüzlərlə vətən­daş­lar tərəfindən (xüsusilə əvvəllər məzmunsuz və komik xafakterli familiyası olan vətəndaşlar) alqışlanmışdır. Hər bir vətəndaş öz zövqünə uyğun familiya seçib, köhnə fa­mi­liyasını isə rəsmi şəkildə dəyişə bilərdi.
Hazırda qanunçuluqda vətəndaşların könüllü olaraq iki familiya daşımağa hüququ vardır. İki familiyalara həm ki­şilər, həm də qadınlar arasında təsadüf olunur. Qadınlar isə ərə getdikdən sonra həm ata, həm də ər familiyasını qə­bul et­mə hüququna malikdir.


VI FƏSİL

KÖMƏKÇİ AD KATEQORİYALARI

Köməkçi ad kateqoriyalarına təxəllüs və ləqəb daxildir. Daşıdığı vəzifəsinə və ayrı-ayrı adamlara verilməsinə görə bunları iki yerə ayırmaq olar. Birincisi, təxəllüs, ona görə kö­­məkçi ad hesab edilir ki, o, əhalinin hamısına yox, kiçik bir qrupuna aid olur və həmin təxəllüsü daşıyan şəxs onu öz mənəvi zövqünə uyğun olaraq, sonradan qəbul edir. Tə­xəllüs rəsmiləşdirilir, hətta, sonradan şəxs adına çevril­mək imkanına malik olur. İkincisi, köməkçi ad kateqori­ya­sına aid olan ləqəb təxəllüsdən öz səciyyəvi cəhədlərinə gö­­rə fərqlənir. Başqa sözlə desək, ləqəb də əhalinin hamı­sına yox, cüzi bir hissəsinə aid olur. Ləqəb cəmiyyət üzv­ləri tərəfindən bəzi adamlara sonralardan verilir və rəs­mi­ləşdi-rilmir, təxəllüs kimi şəxs adına çevrilmək imkanına ma­­lik ola bilmir. Bu xüsusiyyətlər də təxəllüs və ləqəbin cəmiy-yət üzvləri arasında ünsiyyət prosesində yardımçı va­­sitə olmalarına dəlalət edir.

TƏXƏLLÜS

Təxəllüs Azərbaycan antroponimikasının tədqiqat mən­bə­­lərindən biridir. Hər bir dildə təxəllüsün yaranması uzun bir tarixi prosesin nəticəsidir. İnsan cəmiyyətini və isteh-sa­lı ida­­­rə etmək, ünsiyyəti lazimi səviyyədə aparmaq üçün ad, ata adı, familiya, artıq, lazimi qədər kifayət etmir. Bu­na gö­rə də, cəmiyyətin ayrı-ayrı üzvlərinin hərəsi hələ fa­miliya təşəkkül tapmamışdan əvvəl də öz zövqünə uyğun müəy­yən bir təxəllüs (bu cəmiyyət üzvlərinin hamısına yox, cüzi bir hissəsinə, xüsusən elm və mədəniyyət xa­dimlərinə aiddir) qəbul edir.
Təxəllüs ərəb dilində “qurtarma, xilas olma; yazıçıların, şairlərin özləri üçün götürdükləri ad” mənalarını bildirir. Təxəllüs əsas etibarilə, şair, yazıçı, bəstəkar, incəsənət us­taları və alimlərin öz əsərlərində müəllif imzası kimi - əsl ad, ata adı və familiya əvəzinə işlətdikləri antroponimik ka­te­qoriyadır. A.Qurbanova görə, təxəllüs “yazıçı və şair­lərin, ic­­timai-siyasi xadimlərin yaradıcılıq prosesində öz həqiqi adları ilə yanaşı, bəzən müstəqil ad kimi işlətdikləri antro­po­nimik vahid”dir. Məhz bunun nəticəsidir ki, son za­man­­­­lar dilçiliyimizdə təxəllüslərin tədqiqinə müəyyən də­rə­cədə diqqət yetirilmiş və beləliklə də, bəzi tədqiqat əsərləri mey­dana gəl­mişdir.
Azərbaycan antroponimiyasında təxəllüsün tədqiqi sa-hə­sində T.Hacıyevin, A.Qurbanovun, M.Çobanovun, H.Hə­­­sə­novun və başqalarının tədqiqləri təqdirə layiqdir. O cüm­­­­­­lədən, “Süni adlar”, “Təxəllüs necə əmələ gəlmiş-dir”, “Təxəllüs”, “Təxəllüslər və ləqəblər”, “Tə­xəl­lüs”, “Tə­xəllüs” və s. əsərləri bu sahədə ilk ad­dımlar he­sab etmək olar.
Təxəllüslərin yaranması ilə əlaqədar olaraq, XVI əsrin klas­sik şairi M.Füzulinin mülahizələri təqdirəlayiqdir. O, bu münasibətlə yazmışdır: “Düşündüm, əgər şeirdə başqa-ları ilə müştərək bir təxəllüs götürərəmsə, müvəffəq olma­dığım bir təqdirdə mənə zülm olar, müvəffəq olarsam, or-tağı­ma (təxəllüs addaşım - həmadıma -M.Ç.) zülm etmiş ola­ram. Bu bənzərliyi ortadan qaldırmaq üçün Füzuli tə­xəllü­sünü aldım və ortaqlarımın mənə zülm edib, məni izti­­rab içində qoymalarından qurtarmaq üçün təxəllüs hi­ma­yə­­sinə sığındım.
Bildim ki, bu ləqəb (təxəllüs -M.Ç.) heç kimin xoşuna gəlməyəcək, odur ki, bir başqası mənə ortaq çıxaraq məni rəhmətsiz etməyəcəkdir. Həqiqətən, bu təxəllüs bir çox cəhətdən tamam mənim istəyim kimi oldu. Mənim arzuma çox uyğun gələn ləqəb (təxəllüs - M.Ç.) oldu. Əvvəla, mən özümü zəmanənin yeganəsi görmək istəyirəm. Bunu təxəl­lüsüm təmin etdi. Fərdiyyətimin ətəyi ortaqlıq (müştə­rək tə­­xəllüslük -M.Ç) əlindən qutardı”.
M.Füzulinin qeyd etdiyi kimi, təxəllüs həm adaşları və ya həmadlıları, həm də bu və ya digər yaradıcılıq sahə­sin­də çalışanları bir-birindən fərqləndirməyə xidmət edir. Bu mə­nada, antroponimiyada, ümumiyyətlə, dildə təxəllüsün for­malaşması böyük əhəmiyyətə malikdir.

A.V.Superanskayaya görə, “Təxəllüs şəxs adlarının xü­su­si bir dərəcəsidir” . Tə­xəl­­lüslərdən süni sözlər adı al­tında T.Hacıyev də bəhs et­miş­dir. O, bu münasibətlə yaz­mışdır: “Süni adların (təxəl­lüslər -M.Ç.) yaradılması da xü­su­si isimlərlə əlaqədar ədə­bi-bədii priyomlardan biridir. Bu şəkildə söz yara­dı­cı­lığı həm insan ad­larına, həm də coğrafi - toponimik ad­lara aid­dir. Bu süni adlar birinci növ­bədə, gizli imzalar­dır” (tə­xəllüslərdir -M.Ç.). Gizli im­za­­lar bədii ədəbiy­yat­da xü­susi üslubi vəzi­fə ilə bağ­lıdır.
Antroponimik kateqoriya olmaq etiba­ri­lə şəx­­s adı və təxəllüs eyni funksiyaya malikdir. Hər ikisi bir şəxsi baş­qa­larından fərqləndirməyə xidmət edir. Onların ara-sında ümumi antroponimik cəhətlər olduğu kimi fərqli cəhətlər də vardır.
Birincisi, şəxs adı uşaq yeni doğulduğu zaman verilir və dövlət tərəfindən qeydə alınır, rəsmi­ləş­dirilir. Təxəllüs hər kəsin öz mənəvi zövqünə uyğun olaraq, son­radan qə­bul edilir; bəzən isə təxəllüs qəbul edən şəxsin müəl­limləri və ya ustadları, qələm dostları tərə­findən məs-ləhət görü­lür. Elm və mədəniyyət, ədəbiyyat və incəsənət xadim­­ləri­nin təxəllüsləri də sonralardan rəsmiləşdirilir. Çünki tə­xəl­lüs əsil şəxs adından sonra gəlir və müəyyən məqsədlər üçün köməkçi vasitə rolunu oynayır. Belə adlar asan, sadə, ahəngdar və şairanə sözlər əsasında formalaşır.
İkincisi, təxəllüsün şəxs adından bir də fərqi ondadır ki, təxəllüs müvəqqətidir, nəsildən-nəslə keçmir, onun ömrü əsasən, bir nəslin və ya onu daşıyan adamın ömründən də az olur, çünki təxəllüs sonradan qəbul edilir; şəxs adı isə uzun müddət, yəni onu daşıyan adamın ömrü qədər yaşayır və sonralar da nəsildən-nəslə keçərək xalqın yaşadığı bü­tün areallarda yayılır və daimi yaşamaq hüququ qazanır.

TƏXƏLLÜSÜN YARANMA TARİXİ

Azərbaycan dilində təxəllüs həyat və məişətin, ətraf mü­hitin bu və ya digər sahəsini özündə əks etdirən ümu­miş­lək sözlərdən ibarət olduğu kimi, ayrı-ayrı görkəmli mədə­niyyət və elm xadimlərinin anadan olduğu yerə, mənsub ol­duğu tirə, qəbilə, tayfa və xalqı bildirən sözlərdən də iba­­rət ola bilir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının isla­miy­­yətdən əvvəl düzülüb qoşulduğunu nəzərə alsaq, yazılı mənbələrin verdiyi məlumata görə, dilimizdə təxəllüsün təşəkkül tapmasının 1500 ildən çox tarixi vardır.
Heç təsadüfi deyil ki, “Dədə Qorqud” dastanları qəh­rə­manlarının əksəriyyətinin təxəllüsü və ləqəbi olmuşdur: Də­­də Qorqud, Qaracıq Çoban, Alp Ərən, Dəli Əvran (Ər­vən), Qo­nur Qoca, Dəmir Donlu Mumaq, Bığıqanlı Bək­düz, Yük­lü Qoca və s. Professor Ə.Dəmirçizadənin qeyd et­diyi kimi, bun­­­­lardan başqa, ayrı-ayrı qəhrəmanların xüsusi lə­qəbləri vardır: biz atlı, boz ayğırlı, boğazca, qı­sarca, at ağız­lı, ya­lan­çı və s. Qəhrəmanın əslini, nəslini, şücaətini, xid­mə­ti­ni bildirən epitetlər silsiləsi də qeyri-rəsmi titullar kimi iş­lən­mişdir”. Hələ, X əsrdən etibarən ədəbi dili-miz­də ayrı-ay­rı alim və şairlərin geniş yayılmış təxəllüs-ləri­nə rast gəl­mək olur. Təxəllüs müstəqil antro­­­ponimik va­hid­lərdən bi­ri ol­du­ğu üçün tədris zamanı müəl­lim yeri gəl­dikcə şa­gird­lərə onların ad, ata adı və fa­mili­yalardan fərqli xüsu­siy­yət­lərini şərh etməlidir. Çünki ədəbiyyatımızın ta­ri­xində öy­rən­diyi­miz yazıçı və alimlərin, demək olar ki, ək­səriy­yəti­nin (bəl­kə də hamısının) təxəl­lüsü ol­muş­dur.
“Azərbaycan təxəllüs lüğəti”ndə X əsrdə 6, XI əsrdə 3, XII əsrdə 13, XIII əsrdə 5, XIV əsrdə 12, XV əsrdə 10, XVI əsrdə 12, XVII əsrdə 36, XVIII əsrdə 43, XIX əsrdə 160, XX əsrdə 101 nəfər ədəbiyyat və elm xadimlərinin tə­xəl­lüsünün olduğu qeyd edilmişdir. Həmçinin lüğətdə iki əs­rin astanasında yaşamış 112 nəfər müəllifin təxəllüsü ve­ril­­mişdir.
X əsr: Səid ibn Qasım Bərdəi, Hüseyn ibn Cəbrail Mə­rən­di, Əbubəkir Məhəmməd ibn Abdulla Əbhəri və s.
XI əsr: Xətib Təbrizi, Əbu Mənsur Qətran Təbrizi, Pir Hü­­seyn Şirvani və s.
XII əsr: İlyas Yusif oğlu Nizami Gəncəvi, Mahmud Ni­za­­­məddin Əbül-Üla Gəncəvi, Məhsəti xanım Gəncəvi və s.
XIII əsr: Şəms Təbrizi, Nəsrəddin Məhəmməd ibn Həsən Tusi, Siracəddin Mahmud ibn Əbubəkr, Urməvi, Seyid Zül­füqar Şirvani və s.
XIV əsr: Əvhədi Marağalı, Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Nax­­çivani, Əssar Şəmsəddin Hacı Məhəmməd Təbrizi və s.
XV əsr: Pəri Peykər, Vəhid Təbrizi, Movlana Cəfər Təb­­­rizi, Seyid Yahya Cəlaləddin Bakuvi, Əfsəhəddin Hi­dayə­tul­lah Hidayət və s.
XVI əsr: Əhdi Bağdadi, Əhməd ibn Məhəmməd, əl-Qəf­fari əl Qəzvini, Sadiq bəy Əfşar, Məhəmməd Süley­man oğ­­lu Füzuli və s.
XVII əsr: Yusif Məhəmmədcan oğlu Qarabaği, Əlican Qövsi, Məhəmməd Əmani, Mirzə Sadıq Ordubadi və s.
XVIII əsr: Ağa Hüseyn Arif Təbrizi, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Həsən, Məhcur, Şirvani və s.

XIX əsr: Mirzə Nəsrullah Bahar Şirvani, İsmayıl bəy Nəs­­­­rullah Sultan oğlu Qutqaşınlı, Aşıq Həsən Dilqəm, Qa­sım bəy Zakir Əlibəy oğlu Cavanşir, Ələsgər Göycəli, Mir­­zə Fətəli Axundov Səbuhi və s.
XX əsr: Məhəmməd Həsən Vəli Baharlı, Əli Nəzmi Bi­kəs, Murtuz Məşədi Rza oğlu Bülbül Məmmədov, Əla­ğa Vahid Məmmədqulu oğlu İsgəndərov, Səməd Vurğun Yu­sif oğlu Vəkilov və s.
“Azərbaycan təxəllüs lüğəti”nə nəzər salsaq, görərik ki, Azərbaycan antroponimiyasında tarixən təxəllüs o qədər ge­niş yayılmışdır ki, hətta, ayrı-ayrı ədəbiyyat, incəsənət və elm xadimləri bütün əsərlərini yalnız təxəllüslərlə yaz­mış­dır. Onlar xalq arasında və elm aləmində öz adı, ata-sı­nın adı ilə yox, təxəllüslər ilə şöhrət tapmışlar. Bizə bö­yük irs qoyub getmiş onlarla ədəbiyyat və elm xadimlərinin adı­nı indi də müəyyənləşdirmək çətindir. Çünki döv­­rün acı­na­caqlı vəziyyətinə açıq gözlə baxan şairlər təqibdən yaxa­larını qutarmaq üçün öz təxəllüsləri (gizlin im­zaları) arxa­sında gizlənirdilər. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, təxəllüsün yaranma səbəblərindən biri də mütərəqqi fikirli şair və alimlərin hakim sinif tərəfindən təqib edil­mə­si olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, 80 nəfərdən çox ədə­biy­yat və elm xadimlərinin adı lüğətə yalnız öz təxəllüsləri ilə daxil olmuşdur.
“Bu illərdə (XVII əsrin ortalarında I Şah Abbasın böyük sürgün illərində -M.Ç.) Şakir, Naseh, Nadir, Vahid, Vüğui, Zahid, Halı, Hərisi təxəllüsü ilə yazan Azərbaycan şairləri də şahın hökmü ilə İsfahana köçürülmüşdür. Sahib, Məsih, Arif, Məhvi, Məlum, Hümai, Şeyda, Rabit, Razi, Rəhməti, Rəşid və başqa təxəllüslərlə yazan otuzdan artıq Azər­bay­can şairi, məşhur “Bürhane-Qate” müəllifi Bürhan, bir sıra dini-fəlsəfi əsərlər müəllifi Yusif Qarabaği kimi alim­lər öl­kə­dən baş götürüb qaçmış, Şah Abbasın hökmü çat­mayan yerlərdə yazıb-yaratmağa məcbur olmuşdular”. XVI əsr aşıq sənətinin dahi ustadı Qurbani də öz təxəllüsü ilə ta­nınmışdır.
Qısa bir dövrdə bu qədər təxəllüsün geniş yayılması təs­diq edir ki, Azərbaycan antroponimiyasında təxəllüsün qə­dim yaranma tarixi, maraqlı və çox zəngin xüsusiy­yət­ləri vardır.
“Azərbaycan təxəllüs lüğəti”nə nəzər saldıqda aydın olur ki, hələ lap əvvəllərdən elm və ədəbiyyat sahəsində ta­­nınmış adamların bir çoxu özlərini başqalarından fərq­lən­dirmək üçün doğulduqları və ya böyüdükləri yerin ad­larını özləri üçün təxəllüs qəbul etmişlər.
Azərbaycan antroponimiyasında təxəllüslərin yaranma ta­­ri­xinə nəzər saldıqda məlum olur ki, hələ familiya ol­ma-dığı zaman ayrı-ayrı tanınmış adamlar doğulduqları ye­rin adı ilə əlaqədar olan təxəllüslər qəbul etmişlər. De­məli, ilk təxəllüslər toponilərdən düzəlmişdir. Başqa sözlə de­sək, toponimlər təxəllüslərin yaranması üçün ilk mənbə olmuş-dur. Bunu tarixi faktlar da əyani şəkildə təsdiq edir. Məsə-lən, X əsrdə yaşamış Azərbaycan alimləri özlərinə doğul-duğu yerin adı ilə təxəllüslər qəbul etmişlər: Ərdə­billi - Əbülhəsən Yaqub ibn Musanın Ərdəbildə, Bərdəi - Səid ibn Əmrülünün Bərdədə doğulub böyüdüyünü gös­tə­rir.
X-XI əsrlərdə yaşamış məşhur Azərbaycan filosofu Əbul­həsən Bəhmənyarın “Deyləmi” nisbəsi olmuşdur. Bu da müasir İran alimi Məhəmməd Müdərisi Zəncaninin qeyd etdiyi kimi, onun Deyləm şəhərinə mənsub olması ilə əlaqədardır.
X-XI əsrlərdə nisbələrlə tanınan onlarla azərbaycanlı alim və mütəfəkkirlər yaşamışdır. “XI əsrdən qabaq yaşa-mış məşhur sufilər içərisində Hüseyn ibn Cəbrail Mərəndi, Əbul­fərəc Əbdül Vahid Vərsani, Səid ibn Qasım Bərdəi, Əli ibn İbrahim Ürməvi, Əbubəkr Məhəmməd ibn Abdulla Əbhəri, Əbülhüseyn Zəncani, Əbuzürə Ərdəbili və başqa azərbaycanlı mütəfəkkirlərin də adları çəkilir”.
XI əsrdə yaşamış Azərbaycan şairlərindən Pir Hüseyn, Xətib və Qətran da doğulduqları yerin adı ilə təxəllüs qə­bul etmişdir: Şirvani - Pir Hüseynin Şirvanda, Təbrizi - Xə­­tibin Təbrizdə, Təbrizi - Qətranın Təbrizdə doğulub bo­ya-başa çadığını bildirir.
XIII əsrdə yaşamış məşhur Azərbaycan sənətkarı Şay-yad Həmzə, XIV əsrdə yaşamış Azərbaycan şairlərindən Sulu Faqih, XIII-XIV əsrlərdə yaşayıb yaratmış, zəmanə-sinin gör­kəmli alimi Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçivani “Şəms Münşi ən Naxçivani” təxəllüsü ilə məşhurlaş­mış­dır. XIV əsrdə Misirdə məmlukilər dövründə yaşamış Azər-bay­canlı sənətkarlardan biri anadangəlmə kor olduğu üçün Zəlili təxəllüsünü götürmüşdür.
Həmçinin, XIII əsrdə yaşamış Azərbaycanın ensiklope­diy­açı alimi Nəsrəddin Məhəmməd ibn Həsən təhsil aldığı Tus şəhərinin adı ilə Tusi nisbəsini, XIV əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Şabahəddin Fəzlullah Təb­rizi Astrabadi Nəimi təxəllüsünü, görkəmli şair və mü­təfəkkir Seyid Əli Nəsimi təxəllüsünü, XIV-XV əsrlər­də yaşamış orta əsrlər tarixçisi Nizaməddin doğulduğu yerin adı ilə Şami nisbəsini, XV əsrin məşhur miniatür rəs­samı Pir Seyid Əhməd Təbrizi nisbəsini, XVI əsrdə Səfəvi hökm­darı Təhmasibin qızı Pərixan xanım da Həqiqi təxəllüsünü qəbul etmişlər.
XV-XVI əsrlərdə yaşayıb-yaratmış sənətkarlardan Yu­sif Azəri və Yusif xanın da təxəllüsləri olmuşdur. Bu dövr­də Azərbaycan şair və sənətkarları arasında Xətai tə­xəl­­lü­­sü ge­niş yayılmışdır. O cümlədən, Şah İsmayıl, Şüştəri, Sə­­mər­qəndi, Sui, Yəzdi, Koçrati və Mir Qurani “Xətai” təxəllüsü ilə məşhurlaşmışlar.
XV-XVI əsrlərdə yaşayıb-yaratmış klassik Azərbaycan şairi Şeyx İbrahim ibn Şahbəddin də əvvəlcə Heybəti, son­ra isə öz müəllimi Dədə Ömər Rövşənin məsləhəti ilə Gülşəni təxəllüsünü və Bərdəi nisbəsini qəbul etmişdir.
XV əsr Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox nümayən­də­ləri, o cümlədən, Herat ədəbi məktəbində (bu ədəbi mək­­təbə Əlişir Nəvai və Hüseyn Bayqara başçılıq edirdi) təhsil almış Bəsiri, Kişvəri, Ziyayi, Xülqi, Allahi, Şahqulu bəy, Süsəni bəy, Pəri Peykər kimi klassiklərimiz sənət aləmin­də öz təxəllüsləri ilə şöhrət tapmışlar. Bu dövrdə ya­şamış şairlərin əksəriyyətinin tərcümeyi-halı, o cümlə­dən, adı, ata­­­sının adı və familiyası haqqında tam mə­lumat yoxdur. Belə şairlərdən biri də Nemətulla Kiş­vəri Dil­məqanidir. Onun adı Nemətulla, təxəllüsü isə Kişvəri­dir.

XV əsrdə ya­­şamış görkəmli Azərbaycan şairi Əfsəhəd­din Hida­yətul­lah da Hidayət təxəllüsü ilə poeziya alə­mində məşhurlaş­mış­dır.
XVII əsrdə yaşayıb-yaratmış klassik Azərbaycan şairi Əlican Təbrizi “Qövsi” təxəllüsünü qəbul etmişdir. Qövsi Təbrizinin həyat və yaradıcılığını dərindən tədqiq edən M.Seyidov belə nəticəyə gəlmişdir ki, “Qövsi” təxəllüslü üç şair ol­muşdur. Bunlardan birincisi, XVI əsrdə yaşamış, farsca şeir­lərlə şöhrətlənmişdir. İkincisi, XVII əsr şairi İs­mayıl Qöv­sidir. Divanı bizə gəlib çatan Qövsi isə Dərviş Hüsey­nin “Rövzətqül cinan” təzkirəsində adını çəkdiyi İs-mayıl Qövsinin oğlu Əlican Qövsidir (üçüncüdür). Üçün-cü, Qöv­si XVII əsrin sonu və XVIII əsrin əvvəllərində ya-şa­yıb-yaratmışdır.
“Azərbaycan təxəllüs lüğəti”nin (Tərtib edən: M.N.Ço-banov) əlyazması üzərində araş­dırmalar apararkən məlum oldu ki, XIV əsrə qədər təxəllüslər, əsasən toponimlərdən düzəlirmiş. Bunu XIV əsrə qədər ya­şamış Azərbaycan şair­­lərinin təxəllüslərində də aydın şə­kil­də görürük. Mə­sələn, Gəncəvi - Əbdül Ümlanın və Məh­­­sə­ti xanımın Gən­cədə; Şirvani - İzzəddinin Şirvanda, Bey­ləqani - Mü­cər­rəd­dinin Beləqanda, Marağalı - Əvhəd­di­nin Marağada yaşa­yıb-yaratdığını bildirir.
Təxəllüslər üzərində apardığımız tədqiqatlar nəticəsin­də, həmçinin, məlum oldu ki, hələ, Orta əsrlərdən Azər­bay­can antroponimiyasında nisbələrdən də geniş isti-fadə olunmuş­dur. Yəni, ayrı-ayrı şair və elm xadimləri adı və tə­xəllüsü ilə yanaşı, doğulduqları yerin adını bildirən söz­lərdən də (to­ponimlərdən də) öz şeirlərində təxəllüs mə­qamında isti­fadə etmişlər. Antroponimikada belə xüsu-siyyətə “nisbə” de­yi­lir.
XVIII əsrin məşhur siyasi xadimi, tarixçi, dilçi alimi Mir­zə Məhəmməd Mehdi xan ibn Məhəmməd Nəsir Əs­tərabadi şeirlərini Kövkəb təxəllüsü ilə yazmışdır. Həm­çi­nin, XVIII əsr klassik Azərbaycan şairi M.P.Vaqifin oğ­lu Əliağa Alim təxəllüsü ilə tanınmışdır. Həmçinin, XVIII əsr­də yaşayıb-yaratmış Vidadi (Molla Vəli), Müş­tə­ri (Fə­təli xan), Arif (Ağa Hüseyn), Şair (Əbdürrəh­man Ağa Dil­baz oğlu), Arif (Mustafa Ağa), Mirzə (Mirzə Hə­sən), Şəhid (Mirzə Əbülhəsən), Nəva (Cəfərqulu xan), Valeh (Səfi Kərbəlayi), Aşiq (Məhəmməd bəy), Sabit (Meh­di Şəqaqi) və ədəbiyyat tarixində öz təxəllüslərilə (ad­ları bizə məlum olmayanlar) tanınmış Zəmiri, İbni Kə­şan, Hami, Şəms, Aciz, Rəfeyi kimi onlarla məşhur sə­nət­karımız da təxəl­lüs­lərdən istifadə etmişlər.
Yuxardakı təxəllüslərdən göründüyü kimi, XVIII əsrdə Arif təxəllüsü ilə yazıb-yaradan iki sənətkarımız olmuş­dur.

* * *

XIX əsr Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı və elmi ta­ri­xin­də xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Bu mərhələdə ya­zıb-yaradan klassiklərimizin hamısı da, demək olar ki, öz mənəvi zövqünə uyğun olan təxəllüslərdən istifadə etmiş və əksəriyyəti təxəllüsləri ilə məşhurlaşmışdır. Onlardan Nəbati (Seyid Əbülqasim Möhtərəm oğlu), Aşıq (Məhəm­məd bəy Cavanşir), Zakir (Qasım bəy), Zakir (Molla Qa­sım), Fateh (Kərim ağa ibn Fətəli xan), Nicati (İbrahim Əfən­di), Zülali (Mirzə Hüseyn), Nasir (Mustafa ağa Qi­yas­­bəyov), Naci (Molla Qadir Şirvani), Bixud (Molla Ağa Hacı Tağızadə), Racib (Qafar Hacı Məhəmməd Ziyad oğ­lu), Zühuri (Ağababa Məhşədi Abdulla oğlu), Qafil (Ələk­bər Namaz oğlu), Səfa (Məhəmməd Məşhədi Hüseyn oğlu), Zövqi (Molla Məhəmməd), Naseh (Ağaəli bəy Əfən­­dizadə), Asi (Abdulla bəy), Azər (İbrahim bəy), Salar (Mirzə Həsən bəy), Səfa (Mirzə Haqverdi), Yusifi (Kər­bəlayi Qulu Xarrat Vələdi-Məhəmməd Pəri Nazzadə), Məx­­­vi (Məhəmmədəli bəy Məşhədi Əsəd bəy oğlu), Hə­sən Qara (Hadi Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu), Rəhzən Şa­hin (Məşhədi Əbdül), Nigari (Hacı Mirhəmzə Əfəndi), Na­təvan (Xurşidbanu), Xəminə (Fatimə xanım), Sabit (Axund Molla Hüseyn Qazaxi), Növrəs (Mirzə Əliəsgər), Cəfər (Məş­hədi Mirzə Cəfər Hacı Seyid Qasım oğlu), Naci (Mirzə Mehdi), Şair (İsgəndər ağa), Şölə (Hacı Molla Ab­bas), Xani (Məşhədi Hidayət bəy), Fani (Mirzə Sadıq), Fə­qir (Hacıağa Ordubadi), Bəzmi (Məşhədi İsmayıl Hacı Ka­zımzadə), Müttəle (Mirzə Kazım Qazi Əsgərzadə), Sabir (Ha­cı Seyid Rza Əmirzadə), Zari (Mirzə Abbas), Ləli (Mir­­zə Əlixan Şəmsül Hükəma), Şair (İsgəndər ağa Qaibbəyov), Vəhidi (Hacı Rəhim ağa Dilbazov), Rəncur (Şah­nigar xanım), Nazir (Mirzə Nəbi Əfəndi Qaibov), Na­fe (Hacı Mahmud Əfəndi), Rəsul (Hacı Rəsul), Dülgər (Rəsul), Şuxi (Mustafa ağa), Hüzni (Molla Məhəmməd), Şə­məmduz (Məhəmməd ibn Salman), Dodui İbrahim (Mol­la İbrahimxəlil), Nakam (İsmayıl bəy), Şüam (Mirzə Kərim), Sünehri (Mirzə Cəbrayıl), Qumri (Mirzə Məhəm­məd Tağı), Aşıq Molla Cuma (Süleyman Saleh oğlu), Məm­nuni (Mirzə Həsən Əfəndi Əlqədarix), Raci (Hacı Əbül­həsən), Pürqəm (adı məlum deyil), Xalxali (Ağamirzə Məhəmməd Bağır), Dəxil (Axund Molla Hüseyn Ma­ra­ğa­lı), Dilsuz (Məhəmməd Əmin), Vəndamlı (Yusif), Na­seh Şeyx (Şeyx İbrahim Qüdsi), Arif (Lahici Şirvani), Asəf (Ləm­bərani), Zəbih (Ağaismayıl) və başqalarının adını fəxr­lə qeyd etmək olar.
Həmçinin, məşhur rəssam Nəcəfqulu Cavad oğlu Nə­zər­­li “Rasim” təxəllüsünü, Azərbaycan şairi, filoloqu, rəs­samı və musiqişünası Mir Möhsün Hacı Məhəmməd oğlu “Nəvvab” təxəllüsünü; yazıçı Mir Həsən Hacı Mirağa oğlu Möhsünov “Müsəvi Seyid” təxəllüsünü qəbul etmişlər.
XIX əsrin əvvəllərindən etibarən isə Azərbaycan antro­po­nimiyasında təxəllüs, əsasən, familiya ilə bərabər işlən­mə­yə başlamış və bu proses indi də davam etməkdədir. Mə­­­sə­lən, Abbasqulu Ağa Bakıxanov Qüdsi (Qüdsi təxəl­lü­südür), Mirzə Fətəli Axundov Səbuhi (Səbuhi təxəl­lüsdür), Ağa Rəhim Ağa Dilbazov Vəhidi (Vəhidi təxəllü­sdür), Həsənbəy Məlikov Zərdabi (Zərdabi təxəllüsdür), Se­­yid Rza Əmirzadə Sabir (Sabir təxəllüsdür), Osman Abdulla oğlu Qurbanov Sarıvəlli (Sarıvəlli təxəllüsdür), Seyid Cə­fər Cavadzadə Pişəvəri (Pişəvəri təxəllüsdür), Qafur Əfən­diyev Qantəmir (Qantəmir təxəllüsdür) və s.
Təxəllüsün antroponimlərlə, yəni təxəllüslə yazan şəxsin adı ilə bərabər eyni hüquqda rəsmiləşdirilməsi və işlək xarakter alması da diqqətəlayiqdir.
Məsələn, Qüdsinin (təxəl­lüsdür) avtonimi Abbasqulu ağa Bakıxanov, Səbu­hinin avtonimi Mirzə Fətəli Axun-dov, Zərdabinin avto­nimi Həsənbəy Məlikovdur.
Təxəllüs üçün səciyyəvi olan cəhətlərdən biri də odur ki, məqtələrdə-qəzəl və yaxud qəsidənin son beytində müəl­lif məharətlə öz təxəllüsünü verir. Məsələn:

Kəlisayə etdim nifrət,
Məhkəyə də yox məhəbbət,
Xaqana yox məndə hörmət,
O da sevməz Xaqanini.

Ey Füzuli, odlara yansın büsati-səltənət!
Yeydir ondan, həq bilir, bir guşeyi-gülxan mana.

“Hümmət” təşkilatında çalışmış, Peterburqda nəşr olunan “Duma” qəzetinin azərbaycanca səhifələrinin redaktoru ol­muş Zeynal Zeynalov “Təkamül”, “Qudok”, “İrşad” və baş­qa mətbuat orqanlarında çıxış etmiş və Məşriqi təxəllüsü ilə pyes və şeirlər yazmış, həmçinin publisistik yazılarında Z.Şərqi, “Z.Məşriqi” imzalarından1 da istifadə etmişdir.
XX əsrin əvvələrində yaşayıb-yaratmış məşhur Azər­baycan alimi Məhəmməd Həsən Vəli Baharlı təxəllüsü ilə ya­zıb-yaratmışdır (Onun 1921-ci ildə nəşr olunmuş “Azər­baycan” kitabında tarix, coğrafiya və etnoqrafiya mə­sə­lə­ləri geniş şəkildə şərh olunmuşdur).
Həm­çinin XX əsrdə yaşayıb-yaradan ədiblərdən aşıq İman Məşədi Saleh oğlu Növrəs təxəllüsünü, yazıçı Abbas Ələkbər oğlu Pənahi Makulu nisbəsini, şair Mikayıl Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə Müşfiq təxəllüsünü, yazıçı-jurnalist Məmməd Əli oğlu Əlizadə Mübariz təxəllüsünü, yazıçı-jurnalist Əlabbas Mütəllibzadə Müznib, yazıçı-jur-nalist Mirzağa Aranlı, Azərbaycan Xalq şairi və əməkdar incəsənət xadimi Məmməd İnfil oğlu İbrahimov Araz, məşhur şair və əməkdar incəs­ənət xadimi Nəbi Ələk­bər oğlu Babayev Xəzri, sevimli şairimiz Xəlil Rza Ulu­türk təxəllüsünü qəbul etmişdir.

Təxəllüsün ikili xarakteri. XII əsrdən sonra yaradılmış təxəllüslərə nəzər saldıqda yeni bir mənzərə - təxəllüslərin bir növ ikili xarakter daşıması göz önündə canlanır. Yəni ay­rı-ayrı adamların həm özlərinin mənəvi zövqünə uyğun olan ümumişlək sözlərdən, həm də doğulduqları və yaşa­dıqları yerin adını bildirən sözləri təxəllüs seçmələri­nin əsas səbəbi başlıca olaraq, bir təxəllüsün bir neçə nəfər adam tərəfindən qəbul edilməsi idi. Bunu Azərbaycan şair­lərinin təxəllüslərində aydın şəkildə görürük. Məsələn, Şirvani - Əbunəzzəm Cəlaləddin Məhəmməd Fələkinin (Fə­­lə­ki təxəllüsdür) və Əfzələddin İbrahim Xaqaninin (Xa­qani təxəllüsdür və xaqana layiq mənasını ifadə edir) Şir­vanda; Gəncəvi İlyas Yusif oğlu Nizaminin (Nizami təxəl­lüsdür, hər şeyi nizama salmaq, sahmana salmaq mə­na­sını ifadə edir) Gəncədə doğulub, yaşayıb-yaratdığını göstərir.
Burada (Fələki) Şirvani, (Xaqani) Şirvani, Nizami (Gən-cəvi) şeirlərdə təxəllüs məqamında işlənən nisbələrdir.
Belə ikili xarakter daşıyan təxəllüslərə sonrakı dövr-lər­də də rast gəlmək olur. Məsələn, Təbrizi-Şah Fəzullah Nəi­­minin (Nəimi təxəllüsüdür - XIV əsr, ərəbcə nemət, rifah; nemət verən mənalarında işlənir) Təbrizdə, Gəncəvi - Şeyx İbrahim Qüdsinin (Qüdsi təxəllüsüdür - XIX əsr, ərəbcə müqəddəs, pak mənalarında işlənir) Gəncədə, Şəm­kirli - Məmmədcəfər Miskinin (Miskin təxəllüsdür - XIX əsr, farsca yoxsul, aciz mənalarında işlənir) Şəm­kirdə, Qır­bulaqlı-Məmməd Xəlifə Acizin (Aciz təxəllüsdür - XIX əsr) Qırbulaqda, Qarabağu-Mir Möhsün Nəvvabin (Nəv­­vab təxəllüsdür - XIX əsr, ərəbcə naib mənasında iş­lənir) Qarabağda, Şirvani-Mirzə Nəsrullah Baharın (Ba­har təxəllüsdür - XIX əsr, yaz fəslini bildirir) Şirvanda do­ğu­lub, yazıb-yaratdığına işarədir. XIX əsrdə yaşayıb-yarat­mış şair Qüdsi Vənəndi - Hacı Mirzə Ağarəhim oğlu­nun təxəllüsü Qüdsi, nisbəsi ilə Vənəndidir.
Areal təxəllüslər. Antroponimiyada bir qrup təxəl­lüs­lər vardır ki, onların bəziləri bir əsr müddətində müxtəlif yer­lərdə yaşayan yazıçı və şairlər tərəfindən qəbul edil­miş­dir. Bu qrup təxəllüslər antroponimiyada areal təxəl­lüslər ad­lanır. Məsələn, XIX əsrdə Vaiz Əfəndi, Əsgər, Qasım, Məh­cur, Şəkər, Sənan, Nəbi Əfəndi, Asəf və başqaları Şir­vani təxəllüsü ilə tanınmışlar. Bundan başqa Qasım bəy və Molla Qasım Zakir, Şeyx İbrahim Qüdsi və Ağaəli bəy Əfəndizadə Naseh, Məhəmməd Məşhədi Hüseyn oğlu və Mirzə Haqverdi Səfa təxəllüsü ilə məşhurlaşmışlar.
Qədim zamanlarda hökmdarlara və müxtəlif vəzifə sahib­lərinə, XVIII əsrdən isə dövrün ən görkəmli ziyalı­sı­na - şair, yazıçı və aliminə böyük ehtiram və məhəbbət əla­məti olaraq Mirzə təxəllüsü verilirdi. Məsə­lən, XVIII-XIX əsrlərdə Mirzə Həsən, XIX əsrdə Mirzə Mehdi Naci, Mir­zə Fətəli Axundov, XX əsrdə Mirzə Cəlil Məmməd­qu­luzadə, Mirzə Ələkbər Sabir və başqaları xalq arasında el­mi və si­yasi ictimaiyyətdə Mirzə təxəllüsü ilə tanınmış­lar. Elm və mədəniyyət xadimlərinə, yazıçılara və şairlərə indi də da­nı­şıq dilində ehtiram əlaməti olaraq Mirzə deyirlər. Mə­sələn, Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimi, aka­de­mik Feyzulla Səməd oğlu Qasımzadəyə hamı - həm-karları da, tələ­bələri də Mirzə və yaxud Mirzə Feyzulla - deyə müra­ciət edirdilər.
Təxəllüsün işlənmə tezliyi. Areal təxəllüslərdən bəhs edər­kən, onların işlənmə tezliyindən də danışmaq yerinə dü­şərdi. Müasir antroponimiyamızda cəmiyyət üzvlərinin şəx­s adının sayı ilə onu ifadə edən antroponimin sayı ara­sında böyük fərq olduğu kimi, təxəllüslərin sayı ilə onların aid olduğu avtonimlər (müəlliflərin adı, atasının adı və fa­miliyası) arasında da böyük fərq vardır. Lüğətə düşmüş 580-dən çox avtonimi bildirmək üçün cəmi 381 antro­po­ni­mik vahiddən və yaxud təxəllüsdən istifadə olun­muşdur. O cüm­lədən, lüğətdəki 250 avtonimi bildir­mək üçün 72 tə­xəl­lüsdən istifadə edilmişdir. Tədqiqata cəlb olunmuş tə­xəl­­lüslərin işlənmə tezliyini aşağıdakı cədvəl daha aydın şə­kildə göstərir.

Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, bir qrup təxəl­lüsün işlənmə tezliyi müxtəlifdir. O cümlədən, Şir­vani 29, Təbrizi 28, Xətai 8, Qarabağ 7, Gəncəvi 5, Arif 5, Dəli 6, Ordubadi 4, Marağa 4, Naseh 4, Urməvi 4; Azər, Bakuvi, Bahar, Qövsi, Qüdsi, Dədə, Ərdəbilli, Əsiri, Sabir, Sabit, Sührəvərdi, Bikəs, Şəkili təxəllüslərinin hərəsi üç avto­ni­mi; Aşiq, Aşıq, Bağdadi, Bərdəi, Bəsiri, Bülbül, Vahid, Qaf­qaz, Qəmli, Dilqəm, Dilsuz, Düşgün, Əfqanlı, Əfşar, Zakir, Zəmiri, Zülali, Ləli, Məsah, Məftuni, Miskin, Müş­təq, Nadim, Nasir, Naxçıvan, Nəvvab, Növrəs, Sarac­lı, Fə­dai, Fəna, Xəzani, Hami, Həqiqi, Həsiri, Coş­qun, Şa­kir, Şə­­büstəri, Şəmkirli və başqa təxəllüslərin hərəsi iki avto­nimi bildirir.
Bu əsərdə tədqiqata cəlb olunmuş təxəllüslərin miqdarı və işlənmə tezliyi son hədd deyildir (tədqiqatdan kənarda qal­mış çoxlu miqdarda təxəllüsün olması şübhəsizdir). Çün­­ki qədim tarixə malik olan xalqımızın və dilimizin ta­ri­xini, onun zəngin mədəni irsini, yazılı mənbələrini hər-tə­rəfli nəzərdən keçirmək və araşdırmaq imkan xari-cində­dir.
Allonim təxəllüslər. Azərbaycan antroponimiyası tari­xin­də bir qrup təxəllüslərə rast gəlirik ki, onların bir ne­çəsi, hətta, ikisi, üçü, dördü, beşi və daha çoxu bir avto­nimə və yaxud bir müəllifə aid olur. Başqa sözlə desək, hər hansı bir avtonim və yaxud müəllif öz ilk təxəllüsü ilə yanaşı, başqa bir neçə təxəllüsdən də istifadə edir. Antro­po­nimikada belə təxəllüslər allonim (yunanca allos - başqa, özgə deməkdir) adlanır.
Azərbaycan antroponimi­yasında areal təxəllüslərin ək­si­nə olaraq, allonim təxəllüslə yazıb yaradan simalara da rast gəlmək olur. Məsələn, XIX əsrin birinci yarısında ya­zıb-yaradan məşhur şair Mirzə Baxış Nadim öz şeirlə­rini əsas təxəllüsdən başqa bir neçə təxəl­lüslə yaz-mışdır. O, Na­dim, Xəstə Baxış, Miskin Baxış və Baxış kimi tə­xəl­lüs­ləri ilə şöhrət tapmışdır.
XX əsrdə yaşamış mollanəsrəddinçi şair Bayraməli Ab­bas­zadə Mirzə Gülzar təxəllüsü və Hammal imzası ilə sa­tirik şeirlər yazmışdır.
Həmçinin “Molla Nəsrəddin” jurnalının müxbiri Nəsrulla Qəmbərlinin Qarnıyarıq, Sancaq, Yoldan keçən kimi tə­xəl­lüsləri olmuşdur.
Azərbaycan bolşeviklərindən Nemət Bəsir Hacıyev N.Bə­sir, N.B., Balaxanlı, Nemət Həqiq Balaxanlı, Həqir Ba­laxanlı kimi təxəllüs və gizli imzalardan istifadə etmişdir.

Təxəllüs qəbuletmə halları başqa xalqlarda da olmuş­dur. “Görkəmli yazıçıların bəziləri əsərlərini bir neçə təxəllüslə çap etdiriblər. Məsələn, Sviftin 70, Volterin 160, Anri Beylin (əsas təxəllüsü Stendaldan başqa) 200-ə yaxın təxəllüsü olub” . Məşhur tacik yazıçısı Sədrəddin Səid­mu­radov da həyatı boyu bir neçə təxəllüs qəbul etmişdir: Sifli, Möhtaci, Cünuni, Ayni və s. Lakin şair Ayni təxəllüsü ilə şöhrət qazanmışdır. O, bu münasibətlə deyirdi ki, mən şeirlər yazırdım, aradan bir müddət keçdikdən sonra xalq mənim şair olmağımı və şeirlər yazmağımı bildi. Məni ta­nıyanlar imzamı və onun ifadə etdiyi mənasını tez-tez so­ru­şurdular. Buna görə də, mən özümə elə bir təxəllüs seç­məli idim ki, onun mənası həm cəlbedici və ahəngdar, həm də çox-mənalı olsun. Odur ki, mən 48 mənası olan Ayni (göz, mənbə, günəş) sözünü təxəllüs qəbul etdim.
Müasir məşhur yazıçılardan biri də Arkadi Qoli­kov­dur. O, hərbi xidmətdə olarkən, hərbi hissədə başqa xalq­ların da nümayəndələri var idi. Onlardan biri də Heydər idi. O, qoçaqlığı və cəsurluğu ilə fərqlənirdi. Hey­dər avto­nimi rus dilində Qaydar şəklində transli-terasiya edilmiş­dir. Bu ad - Qaydar rus dilində çox ahəngdar səslənirdi. Bu ad Arka­di­nin xoşuna gəlir və onu tez-tez təkrarlayırdı. Ar­kadi son­ralar bu münasibətlə yazırdı ki, bu söz mənim ürə­yimə yat­dı, ürəyimi möhkəm alovlandırdı. Uşaqlar, gö­rürsünüz ki, mən bu təxəllüsü gözəllik xatirinə götürmə­mi­şəm. Ar­kadinin 1925-ci ildə ilk kitabı Qolikov famili­yası ilə nəşr olunsa da, o, Qaydar təxəllüsü ilə şöhrətlən­mişdir.
Həmçinin, rus şairi Yefim Alekseyviç Pridvorov - Dem­yan Bednı (XX əsr), Belorus şairi Yevgeni İvanoviç Skur­ko - Tank Maksim (XX əsr), özbək yazıçısı Kamil Nu­ğ­ma­nov - Yaşen//Yaşin (XX əsr) qırğız yazıçısı Aalı Tokom­ba­yev - Balka (XX əsr) və b. ədəbiyyat və in­cə­sənət alə­mində öz təxəllüsləri ilə şöhrət qazanmışlar.
Tarixin inqilabçı-siyasi xadimlərin əksəriyyəti də senzu­ranın və polisiyanın diqqətini yayındırmaq məqsədilə bir sıra təxəllüslərdən istifadə edirdilər. O cümlədən V.İ.Lenin 150-dən çox təxəllüsdən istifadə etmiş və Lenin təxəllüsü ilə dün­yada məşhurlaşmışdır. O, Lenin, Starik, V.İ.Lenin, İlyin, İ.Le­­nin və digər imzalarla yazmışdır. V.Ulyanov 1901-ci ildə “Zarya” jurnalında ilk dəfə V.İliç imzası ilə çıxış etmişdir. Onun 1902-ci ildə məşhur “Nə etməli?” kitabı nəşr olunur. Bundan sonra V.Ulyanov dünya tarixində Lenin təxəllüsü ilə şöhrət qazanmışdır.
Bu münasibətlə bir çox oxucular N.K.Krupskayaya müraciət edib, sual verdikdə belə cavab almışlar:
Vladimir İliç özü üçün “Lenin” təxəllüsünü nə üçün gö­tür­düyünün səbəbini bilmirəm. Bunu heç vaxt ondan so­ruş­ma­mışam. Onun anasının adı Mariya Aleksandrovna idi. Və­fat etmiş bacısının adı Olqa idi, Lena hadisəsi, o, bu təxəl­lü­sü özünə götürəndən çox sonra baş vermişdir. O, Le­nada sür­gün­də olmamışdır. Görünür bu təxəllüs təsadüfi götürül­müş­dür”.
Bu münasibətlə V.Q.Dmitriyev yazır: “Belə bir ehtimal var ki, Vladimir İliç bu imzanı Q.Plexanovun Volkin (Volqa çayının adı ilə bağlıdır -M.Ç.) imzasına yanaşılıq kimi qəbul etmişdir (Plexanov bu imzadan 1896-cı ildən istifadə edirdi). Belə olduqda Lenin imzası da böyük rus çayının adından irəli gəlmişdir”.
XX əsrin əvvəllərində inqilabi hərəkatın ilk illərində azər­­baycanlı inqilabçılar da ictimai-iqtisadi quruluşun ey­bə­­cərliklərini tənqid atəşinə tutduqları zaman polisin diq­qə­tini yayındırmaq məqsədilə gizli imzalarla və təxəl­lüs­lərlə çıxış edirdilər. Məsələn, inqilabdan əvvəl böyük in­qi­labçı, dövlət xadimi N.Nərimanov da mətbuatda “N.N.”, “N”, “Nər”, “Ner”, “Nir” və başqa gizli imzalarla çı­xış et­miş­dir. Lakin bəzi tədqiqatçılar, o cümlədən, N. Make­yev “Из истории псевдонимов и анонимов” adlı əsə­rində “Hümmət”, “İrşad”, “Həyat”, “Bürhani”, “Tə­rəq­qi”, “İnqi­lab”, “Yeni iqbal”, “Məktəb”, “Bəsirət”, “Açıq söz”, “Kas­pi”, “Baku”, “Prikaspiskiy kray” (Həş­tərxan), “Tərciman” (Baxçasaray), “Həblülmətin” (Kəlküttə) və di­gər qəzet və jurnallarda çıxış edən N.Nərimanovun, nəin­ki, gizli imza­sını qeyd edir, hətta, onun heç adını da çək­mir.
Məşhur “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru və na­şiri, inqilabçı-demokrat, görkəmli ədib C.Məmmədqulu­za­­də­nin yüzə qədər gizli imzası və təxəllüsü olmuşdur. Bu mü­­nasibətlə 1927-ci ildə İsmayıl Həqiqi Mirzə Cəlilə mək­­­tu­bunda yazmışdır: “Mən bunu iqrara edirəm ki, məc­muə­nin Tiflisdə çıxan birinci nömrəsindən ta axıradək: “Molla Nəsrəddin” imzası, “Mozalan” imzası, Lağ-Lağı” imzası ilə, “Hərdəmxəyal” imzası ilə, “Dəli” imzası ilə, “Cır­­cırama” imzası ilə və “Dəmdəməki” imzası ilə yazı­lan cə­mi məqalələr sən Cəlil Məmmədquluzadənin öz əlilə ya­zıl­mış məqalələrdir”.

Bax:
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Tbilisi. 1983.
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Bakı, 2017, səh. 148-184.

ZiM.Az

.